Tóm tắt truyện cá heo cá nóc

MỞ ĐẦU

Cá Nóc đã đƣợc biết đến từ lâu là sinh vật chứa độc tố thần kinh cực độc có

khả năng gây ngộ độc cấp tính cho ngƣời và gia súc. Vấn đề ngộ độc cá Nóc là

nguyên nhân gây tử vong với tỷ lệ cao ở nhiều nƣớc trên thế giới, nhất là các nƣớc

châu Á nhƣ Nhật Bản, Thái Lan, Phi-lip-pin, Trung Quốc,…và có cả Việt Nam.

Ở nƣớc ta, mặc dù đã có rất nhiều các cơ quan chức năng cảnh báo về nguy cơ

ngộ độc thực phẩm từ cá Nóc, Chính phủ đã có lệnh cấm chế biến và tiêu thụ cá

Nóc dƣới mọi hình thức song những năm qua ở nhiều địa phƣơng, vẫn tồn tại việc

khai thác và buôn bán cá Nóc, hàng loạt các vụ ngộ độc do tiêu thụ các sản phẩm

chế biến từ cá Nóc vẫn tiếp tục xảy ra, đặc biệt là các vùng dân cƣ ven biển. Thậm

chí ngay cả những vùng miền núi xa xôi nhƣ Tây Nguyên hoặc ngay tại thủ đô Hà

Nội cũng xẩy ra nhiều trƣờng hợp tử vong do ngộ độc cá Nóc.

Việc nghiên cứu về độc tố có trong cá Nóc đã đƣợc bắt đầu từ những năm 60

của thế kỷ XIX. Đến năm 1906, Tahara lần đầu tiên đã tách chiết đƣợc độc tố thô từ

cá Nóc, và đặt tên là tetrodotoxin (TTX). Những thập niên cuối của thế kỷ XX,

nhiều nhà khoa học trên thế giới, đặc biệt là các nhà khoa học Nhật Bản đã có nhiều

công trình nghiên cứu về TTX, đặc biệt là các nghiên cứu về tính chất lý, hóa học,

tác dụng dƣợc học và một số ứng dụng của độc tố này trong y dƣợc học cũng nhƣ

việc ngăn ngừa và điều trị các trƣờng hợp ngộ độc do ăn cá Nóc. Các tác giả ở Việt

Nam cũng đã có các công trình nghiên cứu về độc tính, tách chiết độc tố TTX và tác

dụng dƣợc lý của TTX.

Biển Việt Nam rất đa dạng về thành phần loài cá Nóc, trong đó số loài cá Nóc

chứa độc tố cao cũng chiếm tỷ lệ rất lớn và mức độ biến động độc tính giữa các loài

cá Nóc cũng rất khác nhau. Do vậy, việc nghiên cứu về độc tính, sự biến động độc

tính và thành phần độc tố trong các loài cá Nóc không chỉ có ý nghĩa góp phần

nghiên cứu về đặc tính sinh hóa và dƣợc học của độc tố này mà còn có ý nghĩa về

bảo vệ sức khỏe và an toàn cho cộng đồng.

Trên cơ sở đó, chúng tôi tiến hành đề tài: “Nghiên cứu độc tố trong một số

loài cá Nóc độc ở biển Việt Nam”.

Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU

1.1. ĐẠI CƢƠNG VỀ CÁ NÓC

Tên gọi cá Nóc có nguồn gốc từ tập tính và hình dạng của cá Nóc. Tiếng Anh

có tên sau: Pufferfish, Blowfish, Swellfish (cá phình), Globefish; Tiếng Pháp:

Poison – globe ; Tiếng Đức: Kugel fish (cá hình cầu) ; Tiếng Nhật: Fugu fish ;

Tiếng Hàn Quốc: Bog-Eo (cá bầu) ; Tiếng Philippin: Botete fish (cá béo). [7]

Bộ cá Nóc (danh pháp khoa học: Tetraodontiformes, còn gọi là Plectognathi)

là một bộ cá thuộc phân lớp cá vây tia (Actinopterygii). Đôi khi nhóm cá này đƣợc

phân loại nhƣ là một phân bộ của bộ cá vƣợc (Perciformes). Tuy nhiên, trong cây

phân loại thông dụng hiện nay, bộ cá Nóc thuộc:

Ngành động vật có xƣơng sống (Vertebrata)

Phân ngành có sọ (Craniata)

Lớp cá xƣơng (Osteichthyes)

Phân lớp cá vây tia (Actinopterygii)

Liên bộ cá vƣợc (Percomorpha)

Bộ cá Nóc (Tetraodontiformes) [40]

1.1.1. Đặc điểm chung của bộ cá Nóc

Cá Nóc gồm những loài cá sống chủ yếu ở những vùng biển nhiệt đới, có đặc

điểm chung là thân ngắn, vây nhỏ, xƣơng hàm và xƣơng gần hàm gắn liền với nhau

thành mỏ cứng thích nghi với tập tính bắt mồi: cắn dập vỏ động vật thân mềm và giáp

xác. Về tổng thể, bộ Tetraodontiformes chứa 11 họ còn sinh tồn với khoảng 360 loài

và khoảng 9 họ đã tuyệt chủng. Phần lớn các loài là cá nƣớc mặn, nhƣng có vài loài

là cá nƣớc ngọt. Cá Nóc nƣớc ngọt và nƣớc lợ có ở Ấn Độ, Đông Nam Á, New

Guinea, Australia và Châu Phi. Chúng không có các họ hàng gần và là hậu duệ của

dòng dõi các loài sinh sống ven san hô đã xuất hiện khoảng 40 triệu năm trƣớc.

Xét về mặt sinh thái học, các loài thuộc họ cá Nóc hòm (Ostraciontidae), cá

Nóc (Tetraodontidae), cá Nóc nhím (Diodontidae) thuộc về nhóm cá rạn san hô,

phân bố rộng rãi dọc bờ biển và các quần đảo ngoài khơi (Hoàng Sa, Trƣờng Sa).

Một số loài cá có hình dạng rất đặc biệt và mức độ phát triển không bình thƣờng, có

cách bơi riêng. Cá Nóc hòm có thân ẩn trong giáp cứng, di chuyển nhờ vây đuôi, cá

Nóc nhím có thể tùy lúc nuốt không khí vào ruột và ngửa bụng trôi ở mặt nƣớc. [4,

11, 39]

Fish base (2003) đã công bố thành phần loài, đặc điểm sinh học, nơi phân bố

của 185 loài cá Nóc trên thế giới. Chúng sống trong môi trƣờng nƣớc ở khu vực nhiệt

đới và cận nhiệt đới của Thái Bình Dƣơng, Ấn Độ Dƣơng và Đại Tây Dƣơng. Có 55

loài sinh sống ở vùng biển Nhật Bản, 66 loài sinh sống ở vùng biển Việt Nam. [11,

39, 41]

Cho tới nay, có nhiều tài liệu cho rằng cá Nóc tập trung khá nhiều ở vùng biển

có rạn san hô. Trong công trình nghiên cứu của J.E.Randall, G.R.Allen, R.C. Steere

đã mô tả 29 loài cá Nóc sống ở rạn san hô thuộc vùng biển Australia, Tây nam Thái

Bình Dƣơng và Ấn Độ Dƣơng. Năm 1977, R.H.Carcasson đã mô tả 53 loài cá Nóc

rạn san hô vùng biển Ấn Độ Dƣơng và Tây Thái Bình Dƣơng. Ngoài ra còn khá

nhiều loài chứa độc (A.Aleen và R.C.Steene 1998).[9, 17]

Ngày nay có rất nhiều loài phân bố chủ yếu ở vùng biển ấm, ở vùng biển Đông

Trung Quốc, là vùng phân bố trọng tâm của nhiều loài cá Nóc hiếm hiện nay, nhƣ 19

trong 21 loài cá Nóc hổ có ở vùng biển này [19].

Theo thống kê số liệu của Nguyễn Văn Lệ (2005), trên thế giới có khoảng 246

loài cá Nóc bao gồm cả cá Nóc nƣớc mặn và nƣớc ngọt, ở Việt Nam có khoảng 60

loài cá Nóc nhƣng mới bắt gặp, thống kê đƣợc 49 loài, thu thập, mô tả, nhận dạng

đƣợc 37 loài cá Nóc nƣớc mặn [9].

1.1.2. Đặc điểm về hình dạng cá Nóc [9, 12]

- Hình thể: cá Nóc có hình dạng đặc biệt. Mình cá hình tròn, dài có màu sắc

khác nhau hoặc có các chấm màu đen trên thân, không có vẩy, vây nhỏ và mồm

nhỏ. Kích thƣớc trung bình 15 - 35cm, có loài nhỏ hơn và có loài lớn tới 150 cm.

- Mồm và răng: mồm tuy nhỏ nhƣng răng rất khỏe. Hàm trên có hai răng,

hàm dƣới có hai răng. Răng rất sắc có màu trắng, màu đỏ hoặc màu khác.

- Vây cá: Không có vây bụng, đây là đặc điểm quan trọng để nhận biết cá

Nóc với cá khác. Cá Nóc có hai vây ngực, một vây lƣng, một vây hậu môn và một

vây đuôi (5 vây).

- Vẩy cá: Cá Nóc không có vẩy. Một số có nhiều gai do vẩy cá tiến hóa

thành. Một số loài có các tấm vẩy hình lục giác liên kết với nhau tạo thành lớp giáp

cứng có 4 gờ dạng hình hộp.

- Xƣơng cá: xƣơng cá Nóc có đặc trƣng rõ rệt, cá Nóc không có xƣơng sƣờn

và các xƣơng dăm ở phần thịt nhƣ các loài cá khác.

- Dạ dày: dạ dày có thể co dãn, hút đƣợc nhiều nƣớc và không khí để phồng lên.

- Mắt cá Nóc: một mắt có thể nhắm lại đƣợc.

1.1.3. Khái quát chung về cá Nóc biển Việt Nam

1.1.3.1. Đặc điểm nhận dạng các loài cá Nóc biển Việt Nam [1, 4, 9, 39]

Bốn họ cá Nóc Diodontidae, Ostraciidae, Tetraodontidae, Triodontidae đều

thuộc bộ cá Nóc Tetraodontiformes và chúng có đặc điểm chung nhƣ sau: Không có

vây bụng; chỉ có một vây lƣng và nằm đối diện hoặc gần đối diện với vây hậu môn.

Vây lƣng và vây hậu môn ngắn, nằm cách xa vây ngực và gần vây đuôi. Vây đuôi

thƣờng tròn hoặc bằng hoăc lõm nông (trừ Nóc ba răng có vây đuôi chẻ sâu). Các

vây đều không có gai cứng. Cơ thể không có vảy (vảy thƣờng biến thành gai lớn

hoặc nhỏ, hoặc là thành lớp giáp cứng liến kết với nhau thành hình hộp). Mắt khá

lớn, nằm ở hai bên đầu. Gốc các vây không phủ giáp hoặc gai. Miệng bé; xƣơng

hàm trên và xƣơng hàm trƣớc dính liền nhau. Không có khe mang, mang chỉ còn là

lỗ mang và có da bao bọc. Không có xƣơng sƣờn. Thịt cá Nóc trắng.

Để phân biệt bốn họ cá Nóc trên thì chúng ta dùng các đặc điểm sau:

- Cơ thể dạng hình hộp cứng do các tấm vảy xƣơng liên kết với nhau tạo

thành một lớp giáp cứng bao quanh (trừ các gốc vây và bắp đuôi); hàm có nhiều

răng nhỏ, xếp rời nhau là các loài thuộc họ cá Nóc hòm Ostraciidae

- Thân có các gai cứng nhƣ lông nhím, sắc nhọn và khi cần cá có khả năng

phình bụng nhƣ một quả cầu gai để tự vệ; mỗi hàm chỉ có một răng cứng dạng bản

là các loài thuộc họ cá Nóc nhím Diodontidae

- Thân không thành dạng hình hộp cứng và cũng không có gai cứng dài; bụng

cá kéo xuống dạng hình quạt; vây đuôi chẻ sâu; hàm dƣới chỉ có một răng cứng

dạng bản là các loài thuộc họ cá Nóc ba răng Triodontidae

- Thân không thành dạng hình hộp cứng và cũng không có gai cứng dài mà

thƣờng chỉ có các gai nhỏ; bụng cá có khả năng phình lên nhƣ quả bóng; vây đuôi

lõm nhẹ, bằng hoặc lồi; mỗi hàm đều có hai răng xếp sít nhau ở phía trƣớc miệng là

các loài thuộc họ cá Nóc tròn Tetraodontidae

1.1.3.2. Thành phần loài cá Nóc thuộc vùng biển Việt Nam [4, 9]

Tổng hợp các kết quả nghiên cứu từ năm 1996 đến 2005 của Viện Nghiên

cứu Hải sản, đã điều tra bắt gặp 49 loài cá Nóc thuộc 18 giống nằm trong 4 họ là: cá

Nóc nhím (Diodontidae), cá Nóc hòm (Ostraciidae), cá Nóc (Tetraodontidae) và cá

Nóc ba răng (Triodontidae). Vùng biển đông Nam bộ phong phú nhất về số lƣợng

loài cá Nóc, đã có 38 loài cá Nóc thuộc 15 giống nằm trong 3 họ cá Nóc đƣợc phát

hiện ở vùng biển này. Vùng biển miền Trung cũng là nơi phân bố nhiều cá Nóc, đã

bắt gặp 34 loài thuộc 18 giống nằm trong 4 họ cá Nóc; đây cũng là vùng phong phú

nhất về số giống cá Nóc, tuy nhiên số loài thì ít hơn so với vùng biển đông Nam bộ.

Ở vịnh Bắc bộ, chỉ bắt gặp 15 loài cá Nóc thuộc 7 giống nằm trong 3 họ; và vùng

biển tây Nam bộ chỉ gặp 10 loài cá Nóc thuộc 7 giống nằm trong 3 họ.

Họ cá Nóc Tetraodontidae chiếm ƣu thế về số giống và loài, trong đó giống

Lagocephalus đƣợc coi là phong phú nhất về số loài, với 7 loài ở vịnh Bắc bộ và ở

vùng biển miền Trung, 8 loài ở vùng biển đông Nam bộ và 5 loài ở vùng biển tây

Nam bộ. Các giống khác thƣờng chỉ bắt gặp 1 đến 2 loài.

Bảng 1. Thành phần loài cá Nóc ở biển Việt Nam qua số liệu điều tra từ năm 1996 đến

2005 và số liệu phân tích thành phần loài tại các bến cá năm 2004, 2005.

Nóc gai thô ngắn, chấm vàng

Kentrocapros flavofasciatus

Amblyrhynchotes rufopunctatus

Arothron caeruleopunctatus

Torquigener pallimaculatus

1.1.3.3. Trữ lượng cá Nóc ở vùng biển Việt Nam [4, 9]

Trữ lƣợng cá Nóc ở biển Việt Nam ƣớc tính khoảng 37387 tấn, trong đó

vùng biển miền Trung chiếm khoảng 44,6%; vùng biển đông Nam bộ chiếm 20,6%;

vùng biển tây Nam bộ chiếm 21,6% và vùng biển Vịnh Bắc bộ chiếm khoảng

14,9% tổng trữ lƣợng. Họ cá Nóc (Tetraodontidae) chiếm khoảng 84,7% tổng trữ

lƣợng cá Nóc, cá Nóc Hòm và cá Nóc Nhím chỉ chiếm 4,0% và 11,3% tổng trữ

lƣợng. Cá Nóc Vàng, cá Nóc thu là những loài có trữ lƣợng nhiều và chiếm ƣu thế

so với các loài khác.

Bảng 2: Trữ lƣợng cá Nóc (tấn) ở biển Việt Nam năm 2005

Torquigener pallimaculatus

1.2. ĐỘC TỐ CÁ NÓC

Từ xa xƣa các loài cá Nóc nhƣ cá Nóc hổ và cá Nóc tím rất đƣợc ƣa thích

nhƣng ngƣời ta biết rằng buồng trứng và gan của nó thƣờng có chất độc chết ngƣời.

Việc chính thức nghiên cứu độc tố cá Nóc là ở Nhật Bản, đƣợc đánh dấu bằng luận

văn “Kiểm tra độc tố cá Nóc” của tiến sĩ Matsubara công bố trên “tạp chí khoa học

công nghệ Đông dƣơng” năm 1883. Theo luận văn đó, ngƣời ta đã cho chó ăn buồng

trứng của cá Nóc nấu chín, đã xuất hiện triệu chứng nôn mửa, khó thở rồi chết. Đồng

thời cũng đã thử nghiệm, tiêm dịch của buồng trứng ngâm nƣớc vào dƣới da cũng

gây ra các ngộ độc và chết nhanh chóng. Năm 1888, Osawa Kenni đã công bố trên

“Tạp chí Đông Y hội” rằng chất độc của cá Nóc là thành phần có sẵn trong cá Nóc,

trong buồng trứng và gan có nhiều độc tố, trong dạ dày và cơ quan nội tạng khác có ít

hơn, tinh hoàn đƣợc xác định là không có độc tố. Tính chất độc tố cá Nóc đƣợc xác

định là tác động nhƣ nhựa độc Cura. Nhựa độc Cura là chất độc thuộc loại alkaloit

đƣợc lấy từ nhựa của vỏ và thân cây họ cây đậu tía để tẩm vào mũi tên của ngƣời da

đỏ. [8, 11, 40]

Năm 1909, tiến sĩ Yoshizumi Tahara đã tiến hành nghiên cứu về độc tố cá Nóc,

ông đã cho thêm chì axetat {Pb(CH3COO)2} vào dịch chiết xuất ra từ nƣớc buồng

trƣúng cá Nóc, cho dung dịch NH3 để làm độc tố lắng đọng xuống, sau đó tinh chế,

tách chì ra, khi đó thu đƣợc chất độc thô tối đa (MLD) là 4,1mg/1kg. Tiến sĩ

Yoshizumi Tahara đã đặt tên cho độc tố này là tetrodotoxin.[9, 35, 43]

Năm 1964, tại “Hội nghị quốc tế về hóa học của các chất trong tự nhiên” đƣợc

tổ chức tại Tokyo, nhóm nghiên cứu Ritsuda Kusuke (Đại học Tokyo), nhóm nghiên

cứu Hida Yoshimasa (Đại học Nagoya), ông Mosher, ông Wood-Ward đã công bố

công thức phân tử của chất độc này là: C11H17O8N3. Ngày nay ngƣời ta đã chiết xuất

ra đƣợc tinh thể nguyên chất của tetrodotoxin. Ông Kishi Yoshiuto ở trƣờng Đại hoc

Nagoya đã thành công trong việc tổng hợp nhân tạo chất độc này và đã công bố kết

quả đó tại “Hội nghị về hóa học của các chất tự nhiên” tổ chức vào tháng 2 năm 1972

tại New Dehi (Ấn độ). Độc tố này có tác động mạnh nhất đƣợc biết từ trƣớc đến nay.

Lƣợng độc tố cá Nóc gây chết ngƣời là từ 0,5-1,0 mg, và có sức tác động mạnh gấp

1000 lần chất kalicianua.[35, 38]

Từ năm 1935 trở đi, các nghiên cứu khoa học về cá Nóc đƣợc tiến hành một

cách tích cực hơn. Tại Nhật Bản, tiến sĩ Tanikewa đã hoàn thành “Nghiên cứu khoa

học về ngộ độc cá Nóc ở vùng biển gần Nhật Bản” (1945) và công trình này đã trở

thành tài liệu cơ bản trong ngăn chặn ngộ độc cá Nóc. Những năm từ 1979 đến 1982

Ishitsuji đã thành công trong việc xác định thành phần độc tố cá Nóc. Cũng có báo

cáo cho rằng, độc tố cá Nóc (tetrodotoxin) còn có ở những loài khác nhƣ cá bống tròn

sinh sống ở đảo phía Nam Amami, bạch tuộc đốm ở vùng biển ấm, 4 loài Sa- giông

California, 4 loài ếch ở vùng biển trung Mỹ Costarica, ốc biển, ốc xà cừ Boshu, ốc xà

cừ Onaruto, sò hoa, sò đá, sò gai mai đỏ, loại cua mai tròn nhẵn. Một số tác giả khác

còn nghiên cứu độc tố cá Nóc làm chất độc quân sự, thuốc kích thích thần kinh, gây

mê, giảm đau và dùng trị một số bệnh tim mạch, ung thƣ. Giá của 1 ao-xơ (37g) độc

tố tới 1 triệu USD, nghĩa là khoảng 27 triệu USD cho 1kg độc tố. [35, 43]

Phƣơng pháp xác định định tính và định lƣợng độc tố TTX đã có nhiều công

trình khoa học nghiên cứu và tìm ra. Trƣớc đây, ngƣời ta tiến hành thử nghiệm trên

chuột để định tính và định lƣợng TTX có trong mẫu nghiên cứu. Định lƣợng TTX

trên chuột đƣợc tiến hành theo phƣơng pháp của Kawabata (1978), Shiomi (1985).

Gần đây, có nhiều phƣơng pháp tiên tiến hiện đại khác để định tính, định lƣợng độc

tố TTX nhƣ: sắc ký bản mỏng, sắc ký lỏng hiệu năng cao (HPLC), phƣơng pháp khối

phổ (mass spectrometry), HPLC kết hợp khối phổ (LC/MS)… [7, 9, 10, 18, 45]

1.2.1. Độc tố tetrodotoxin (TTX)

1.2.1.1. Công thức cấu tạo của TTX

TTX là chất có phân tử lớn, có cấu trúc đặc biệt, có liên kết nội phân tử

với hemilactal và đƣợc phân loại là một hợp chất aminohydroquinazolin có khối

lƣợng phân tử 319 [20, 35]

Hình 1: Cấu trúc phân tử của TTX

Về cấu trúc, TTX đƣợc xây dựng trên cơ sở kết hợp những số liệu từ phân tích

tia Rơngen, cộng hƣởng từ, phổ hồng ngoại và khối phổ. TTX có công thức cấu tạo

là C11H17N3O8 (C=41,38%; H=5,37%; N=13,16%; O=40,09%). Có tên gọi (theo

IUPAC) là: Octalhydro-12-(hydroxymetyl)-2-imino-5,9:7-10a-dimethano-10aH-

[1,3] dioxocino[6,5-dipyrimidine-4,7,10,11,12-pentol, nó là một hợp chất hữu cơ dị

vòng, có cấu trúc lƣỡng cực [7, 9, 20,38].

Phân tử TTX có 6 nhóm OH ở vị trí C4, C6, C8 ,C9, C10 , C11 , ở mỗi vị trí có

thể gắn thêm một nhóm guanidin là nhóm trao đổi điện dƣơng trong vùng pH sinh

lý. Cấu trúc của TTX thay đổi liên quan đến một hay nhiều nhóm OH-, chúng có ái

lực với màng tế bào não, ở đó có chứa nhiều kênh vận chuyển ion Na+. Nghiên cứu

cho thấy kênh vận chuyển ion Na+ bị đóng khi dùng TTX với nồng độ 1,8nM [28].

1.2.1.2. Tính chất hoá lý của TTX

TTX đƣợc chiết từ nội tạng của cá Nóc là tinh thể không màu, có thể hòa tan

không đáng kể trong nƣớc, nhƣng hoà tan trong axit loãng, không hoà tan trong

dung môi hữu cơ trung tính nhƣ axeton, vì vậy không thể dùng nƣớc để chiết [20,

35, 43].

TTX bền với nhiệt, ở nhiệt độ lớn hơn 220oC nó chuyển sang màu sẫm nhƣng

vẫn không bị nóng chảy. Trong môi trƣờng axit TTX chuyển thành hợp chất axit

hydroclotetrodoic C11H17O8N3HCl; trong môi trƣờng kiềm TTX chuyển thành hợp

chất không no là axit anhydrotetrodoic C11H19O9N3 [43].

1.2.1.3. Sự phân bố độc tố TTX trong các loài sinh vật [7, 9, 11, 20, 40]

Độc tố tetrodotoxin đƣợc tìm thấy lần đầu tiên ở cá Nóc Nhật Bản, nhƣng nó

cũng đƣợc phát hiện từ các loài động vật thuộc 4 ngành khác nhau.

Độc tố TTX có nhiều nhất ở các loài cá Nóc thuộc họ Tetraodontidae, một số

loài nhƣ Fugu poccilonotus, F. lavidus, F. niphobles, Arothron nigrofunctatus,

Chelonodon spp và Takifugu rubripes. Ngoài ra TTX còn có ở nhiều loài sinh vật

biển khác nhau nhƣ bạch tuộc tua xanh Hapoloclaena maculosa ở Úc, cá mỏ vẹt, cá

thần tiên, cá tuyết, cá hòm Ostracion spp, cá mặt tròn đại dƣơng…, một số loại ghẹ

nhƣ ghẹ Philippin, ghẹ mắt đỏ Eriphia spp, Carcinoscorpius rotudicauda…, một số

loài ốc sên biển, hai loài ếch độc Harlequin.

a) Sa giông b) Ếch xanh c) Cá bống d) Cá Nóc

e) Sao biển f) Ốc tù và g) Bạch tuộc vòng xanh h) Sam

i) Cua Xanthid j) Nhuyễn thể k) Tảo độc l) Vi khuẩn

Hình 2: Một số loài sinh vật biển chứa độc tố cá Nóc

Theo các nhà khoa học thì độc tố có trong cá Nóc chủ yếu là độc tố

tetrodotoxin (TTX), chiếm đến 95%, còn độc tố saxitoxin (STX) thuộc nhóm chất

độc thần kinh Paralytic Shellfish Poisoning (PSP) chiếm khoảng 5%.

Độc tố phân bố trong cơ thể cá Nóc, với các mức độ nhƣ sau:

* Môi và vây cá: Theo các tài liệu đã công bố, thƣờng thì vây cá Nóc ít khi

có độc tố. Tuy nhiên ở những loài cá Nóc có độc ở da thì vây cũng chứa độc. Môi

cá Nóc chủ yếu là da, cho nên ở những loài có độc ở da thì môi cũng có độc.

* Da và màng dưới da: Những loài cá Nóc có độc ở da thì màng dƣới da

cũng chứa độc. Những loài cá da đen thông thƣờng đƣợc coi là da không độc.

Những loài cá Nóc tím, cá Nóc có da màu nâu đỏ hoặc xanh lục thẫm da thƣờng có

độc.

* Gan: Hầu hết cá Nóc độc đều chứa lƣợng độc tố mạnh nhất ở gan. Gan cá

Nóc có độ độc mạnh nhất vào các tháng 12, tháng 1, tháng 2 và độ độc của gan cao

nhất là vào mùa cá Nóc đẻ trứng.

* Bộ phận sinh dục: Cá Nóc cái có trứng (noãn sào), cá Nóc đực có tinh sào.

Đối với những loài cá Nóc chứa độc thì trứng và tinh sào cũng là bộ phận chứa độc

rất mạnh. Đặc biệt vào mùa sinh sản thì độ độc càng lớn.

* Dạ dày và ruột: Đối với những loài cá khác, cá Nóc có ranh giới giữa thực

quản, tâm vị, môn vị và ruột không rõ ràng.

* Thận: Cá Nóc có hai quả thận nằm hai bên, chỗ tiếp giáp giữa xƣơng đầu

và xƣơng cột sống, có màu đỏ sẫm. Cũng nhƣ các bộ phận khác thận cá Nóc cũng

có con độc, con không độc, nhƣng thƣờng thì nội tạng nhƣ trứng, tinh sào, gan, dạ

dày, ruột và thận khi xử lý ngƣời ta vứt bỏ những bộ phận này.

* Máu: Máu cá Nóc cũng thƣờng chứa độc, độc tố của máu thƣờng ngấm

vào thịt khi xử lý.

* Thịt: Cũng nhƣ các bộ phận khác, thịt cá Nóc có thể có độc tố mạnh, độc

vừa, độc thấp và có thể không độc tùy theo từng loài.

Sự phân bố cá Nóc theo giới tính, theo mùa, theo vùng địa lý. Nhìn chung, cá

Nóc cái có độ độc mạnh hơn cá Nóc đực.

1.2.1.4. Nguồn gốc sinh học của TTX

Hiện nay, vấn đề nguồn gốc sinh học của TTX vẫn đang đƣợc bàn luận, tranh

cãi và cũng chƣa có một kết luận chính xác. Có hai hƣớng nghiên cứu, một hƣớng

chứng minh rằng độc tố TTX là do một tuyến trong cơ thể sinh vật biển tiết ra, một

hƣớng khác thì cho rằng độc tố này là do vi khuẩn cộng sinh với động vật biển sinh

ra [26, 27].

Nghiên cứu của Shimizu (1984) và của Davit Berkowitz (Cục Quản lý thuốc

và thực phẩm Mỹ - FDA) và Ilona Kryspin-Sorensen (Viện Độc học) cho thấy cá

Nóc nuôi không sản sinh ra độc tố TTX cho đến khi chúng ăn các cơ thịt của một

loài cá Nóc có độc tố, tuy nhiên Yasumoto lại tìm ra hầu hết các loài cá Nóc đều có

thể tích tụ độc tố trong khi các loài cá khác lại không chứa độc tố mặc dù chúng

sống chung cùng một môi trƣờng với cá độc. [30, 31]

Shimizu Matsumuza lại cho rằng, TTX vẫn xuất hiện trong cả cá Nóc nuôi với

hàm lƣợng nhỏ hơn cá Nóc sống tự nhiên. Bằng công nghệ mới, Shimizu cho biết ở

cá Nóc nuôi, độc tố tập trung ở da và cơ thịt, trong khi đó ở cá Nóc tự nhiên độc tố

phần lớn tồn tại trong trứng và gan [30, 31, 33, 39].

Takashi Matsui cũng đã chứng minh đƣợc sự cộng sinh của vi khuẩn (sản sinh

từ biển) với các động vật biển và ngƣời ta cũng đã biết các độc tố liên quan đến

TTX và 4,9-anhydro TTX đƣợc tổng hợp bởi một vài loài vi khuẩn, bao gồm các

chủng thuộc họ Vibrionaceae (Pseudomonas sp, Photobacterium photphoreum) và

những động vật có xƣơng và không xƣơng ở biển cũng tích luỹ các vi khuẩn này.

Chúng tạo ra cho vi khuẩn môi trƣờng ký sinh thích hợp và nhận lại từ vi khuẩn sự

bảo vệ nhờ các độc tính sinh học biển [30, 31].

Nhiều bằng chứng từ công nghệ sinh học hiện đại cho thấy cá Nóc không

mang gen mã hoá cho con đƣờng tổng hợp các phân tử độc tố TTX (The Fugu

Genomics Project, MRC HGMP-RC).

* Con đường sinh tổng hợp độc tố TTX [38]

Con đƣờng tổng hợp độc tố TTX đã đƣợc Kotaki và Shimizu đƣa ra: một

trong hai nhóm, hoặc đƣờng adipose (đƣờng mỡ) hoặc isopenrenyl-pp kết hợp với

aminoaxit arginin để tạo thành TTX theo sơ đồ sau:

Hình 3: Sơ đồ chuyển hóa tổng hợp TTX trong cơ thể sinh vật

1.2.1.5. Tác dụng sinh - dược của TTX [3, 9, 22, 23, 32]

* Tác dụng có lợi:

- TTX có tác dụng kích thích hoạt động của hệ tuần hoàn, làm thay đổi nhịp

tim, thay đổi trƣơng lực của thành mạch, dẫn đến sự thay đổi huyết áp. Khi sử dụng

TTX với liều lƣợng 1,3.10-3 mg/kg có tác dụng làm thay đổi thành mạch, dẫn đến

sự thay đổi huyết áp. Vì vậy, TTX đƣợc sử dụng trong việc phòng ngừa có hiệu quả

các trạng thái xơ cứng động mạch và còn đƣợc dùng để bào chế các loại thuốc đặc

trị chữa bệnh huyết áp, rối loạn nhịp tim ở bệnh nhân bị bệnh tim.

- TTX có một số tác dụng khác nhƣ: làm giảm tính thấm của màng tế bào đối

với việc vận chuyển ion Na+ mà không ảnh hƣởng đến quá trình vận chuyển ion K+,

trong khi đó các thuốc gây tê khác lại có tác dụng đối với cả 2 kênh vận chuyển

này. Điều này rất có ý nghĩa trong việc nghiên cứu sinh lý màng tế bào. Trong

nghiên cứu sinh lý tế bào, TTX đƣợc sử dụng để làm tắc nghẽn quá trình vận

chuyển ion Na+.

- TTX đã đƣợc dùng nhƣ thuốc gây tê, gây mê trong phẫu thuật. Ngoài những

tác dụng gây tê giống các thuốc nhƣ novocain, procain, cocain, TTX có nhiều ƣu

điểm hơn ở khả năng gây tê tại chỗ và khả năng gây tê mạnh hơn nhiều so với thuốc

gây tê khác. Ví dụ: để kìm hãm hoạt động của hệ thần kinh bằng cocain phải cần

đến nồng độ 500 g, trong khi đó TTX chỉ cần 0,03 g (hiệu quả tác dụng của TTX

mạnh gấp 60.000 lần cocain).

Khả năng gây tê, gây mê của TTX khác với procain và novocain ở chỗ TTX

liên kết chọn lọc với kênh vận chuyển Na+ qua màng tế bào, làm cho kênh này bị

đóng, dẫn đến làm giảm khả năng thẩm thấu của các ion Na+ qua màng, làm thay

đổi đột ngột điện thế màng tế bào dẫn đến mất khả năng phản ứng khi có kích thích

mạnh.

- TTX còn đƣợc dùng nhƣ thuốc giảm đau, khi sử dụng TTX với liều lƣợng rất

nhỏ có khả năng cắt cơn đau của những bệnh nhân ung thƣ gan ở giai đoạn cuối.

Theo kết quả thử nghiệm của công ty International Wex Technologies đặt tại

Vancouver (Canada) cho biết họ đã sử dụng TTX trong cá Nóc để chế ra Tectin –

tên sáng chế của tetrodotoxin - một loại thuốc có tác dụng giảm đau gấp 3.000 lần

thuốc giảm đau bình thƣờng, do vậy có thể sử dụng cho những bệnh nhân ung thƣ

và thuốc tetrodoxin còn ngăn chặn đƣợc các triệu chứng lên cơn nghiện, đồng thời

loại bỏ thói quen sử dụng heroin và làm giảm sự thèm thuốc của ngƣời nghiện. Các

thử nghiệm ban đầu khi sử dụng thuốc cho kết quả khả quan. Theo bác sĩ Edward

Sellers tại trƣờng đại học Toronto đã thử nghiệm trên 22 bệnh nhân, trong đó có

một bệnh nhân ung thƣ ngoài 50 tuổi, bị đau dữ dội khi mặc quần áo. Nhƣng sau khi

tiêm Tectin, cơn đau của ngƣời bệnh giảm đi trong hơn nửa tuần. Các nhà nghiên

cứu đã tiêm cho bệnh nhân vài g Tectin (đó là lƣợng cực nhỏ) 2 lần/ngày, trong 4

ngày và nhận thấy gần 70% số ngƣời thử nghiệm có cơn đau giảm đi. Trong một số

trƣờng hợp hiệu quả của thuốc kéo dài đến 15 ngày.

Theo các chuyên gia, Tectin có thể ngăn chặn tế bào thần kinh chuyển tín hiệu

đau đến não. Tectin khác với các thuốc giảm đau khác ở chỗ nó không gây ra tác

dụng phụ nhƣ morphin, không xung đột với các loại thuốc khác và cũng không gây

nghiện. Mỗi con cá Nóc có thể cung cấp 600 liều thuốc.

* Tác dụng có hại

Những nghiên cứu của Narashashi năm 1960 về hoạt động của TTX cho thấy

TTX có khả năng ngăn chặn điện thế hoạt động của sợi cơ dẫn đến sự thay đổi điện

tích ion natri trên bề mặt của tế bào thần kinh, làm cho điện thế hoạt động của cơ bị

ức chế và hệ thống thần kinh bị suy yếu. Điều này dẫn đến các triệu chứng chính

gồm rối loạn hô hấp và gây tử vong ở nhiều trƣờng hợp ngộ độc TTX ở ngƣời.

Ảnh hƣởng của TTX về chức năng sinh học là rất lớn. Ảnh hƣởng đầu tiên là

gây ngộ độc đối với ngƣời khi ăn phải cá Nóc độc. Các thí nghiệm về quá trình ngộ

độc đƣợc tiến hành trên động vật, lúc đầu ngƣời ta thử độc tố đối với chuột, sau đó

đƣợc thử trên chó và mèo. Kết quả thử nghiệm cho thấy TTX đã gây ra chứng liệt

cơ trên chuột, nó làm giảm mọi hoạt động trong suốt quá trình trƣớc khi ngừng hô

hấp, điều này xảy ra là do sự thiếu hụt điện thế của ion canxi làm tác động vào hệ

thần kinh, dẫn tới làm ngăn chặn kênh natri. Các thí nghiệm đã chỉ ra rằng, khi tiêm

TTX vào cơ đã làm giảm hoạt động của ty thể và enzym succinat dehydrogenase

dẫn đến làm giảm quá trình trao đổi chất của cơ.[20, 22]

Đối với chuột khi tiêm TTX ở nồng độ dƣới mức gây chết sẽ làm ảnh hƣởng

đến não và làm giảm khả năng thính giác, gây hại cho thính giác, thị giác, trung tâm

xử lý của não và hệ thống thần kinh trung ƣơng, làm suy yếu ở mức nào đó các hệ

thống khác [35].

Ngoài ra, các chuẩn đoán về huyết áp của các bệnh nhân trúng độc cho thấy có

cả sự giảm huyết áp và tăng huyết áp, điều đó dẫn đến sự mâu thuẫn về giả thuyết

đối với bản chất ảnh hƣởng của TTX. Sự giảm huyết áp do TTX là thông thƣờng,

nhƣng những nghiên cứu của Yang về 17 trƣờng hợp trúng độc TTX thì có 8 trƣờng

hợp là tăng huyết áp [28].

1.2.1.6. Công nghệ tách chiết và tinh chế độc tố TTX [7, 9]

Vào những năm của thập kỷ 50 của thế kỷ XX, ngƣời ta đã tách đƣợc TTX ở

dạng thô hàm lƣợng vào khoảng 0,2%. Tiếp đó một số tác giả đã thu đƣợc TTX ở

dạng tinh thể từ một số loài cá Nóc Fugu rubripes và nhiều loài cá Nóc thuộc họ

Tetraodontidae. Nhiều tác giả cũng đã tách chiết TTX từ nhiều loài động vật khác.

Tuy nhiên, cá Nóc vẫn là nguyên liệu chính để tách chiết, tinh chế và nghiên cứu về

TTX (Mosher, 1986).

Tinh chế TTX là công nghệ rất khó. Phƣơng pháp thƣờng đƣợc sử dụng trƣớc

đây là kết tủa TTX từ trong dung dịch axit bằng dung dịch amoniac hoặc etanol ete,

nhƣng sản phẩm thu đƣợc có độ tinh khiết chƣa cao. Dƣới đây là một số phƣơng

pháp tinh chế TTX của một số nhóm tác giả:

- Goto.T và cộng sự tinh chế TTX bằng phƣơng pháp sắc ký trao đổi cột IRC-

50. Tác giả sử dụng dung dịch axetic 10% để giải độc tố TTX. Phân đoạn chứa độc

tố đƣợc tiếp tục sắc kí bằng cột than hoạt tính, thu phân đoạn có chứa độc tố rồi cô

đặc. Phân đoạn có chứa độc tố này đƣợc hoà tan bằng dung dịch axetic, dịch này

đƣợc chuẩn với dung dịch amoniac, để trong phòng lạnh một thời gian sẽ thu đƣợc

dạng tinh thể hình kim.

- Sheumack D.D và cộng sự tinh chế TTX nhƣ sau: Hoà tan mẫu chứa độc tố

TTX trong dung dịch axetic 0,1M (pH=6,0). Ly tâm loại bỏ phần không tan, dịch ly

tâm có chứa độc tố dùng để sắc kí trên cột CM-SephadexC-25 kích thƣớc cột

2,5x40 cm, dạng NH4+. Sử dụng gradient nồng độ dung dịch axetic 0,1-0,4 M (pH=

6,0). Thu phân đoạn có chứa độc tố rồi đông khô để tiếp tục sắc ký lại 2 đến 3 lần

để thu độc tố TTX.

- Noguchi, Hashimoto tinh chế TTX theo phƣơng pháp sau: Dịch chứa độc tố

sau khi đã loại bỏ mỡ bằng clorofoc, đƣợc xử lý với than hoạt tính, thu phân đoạn

chứa độc tố rồi tiếp tục sắc kí trên cột trao đổi ion IRC-50 dạng NH4+ thu phân đoạn

có chứa độc tố, các phân đoạn này đƣợc đông khô, sau đó hoà tan tiếp bằng dung

dịch axetic để sắc kí trên cột SephadexG-15. Phân đoạn có chứa độc tố TTX thu

đƣợc từ sắc kí SephadexG-15 đƣợc đông khô, tiếp đó phân đoạn này đƣợc hoà tan

trong dung dịch etanol axit hoá, cho thêm dietyl ete tỉ lệ 1/2 (1Vdịch mẫu: 1V dịch

dietyl ete) lắc đều hỗn hợp này rồi để trong lạnh. Kết quả thu đƣợc dạng độc tố kết

tinh, lọc tách kết tinh rửa bằng metanol từ 2-3 lần sẽ thu đƣợc độc tố TTX tinh

khiết.

- Maruyama J và cộng sự tinh chế TTX nhƣ sau: Mẫu độc tố sau khi đã loại bỏ

mỡ bằng diclorua metan. Sau đó đƣợc cô đặc, rồi hoà tan trong dung dịch axetic 1%

trong metanol, chuẩn pH của dịch này về 5,2 bằng NaOH. Dịch thu đƣợc bổ sung

thêm 200g than hoạt tính khuấy đều rồi để lạnh. Sử dụng dung dịch giải hấp

axetic/metanol để thu độc tố. Phân đoạn có chứa độc tố đƣợc đƣa lên cột IRC-50 để

sắc kí. Thu phân đoạn chứa độc tố từ sắc kí cột này xử lý lại với than hoạt tính nhƣ

trên. Thu phân đoạn chứa chứa độc tố từ than hoạt tính đông khô rồi hoà tan trong

dung dịch amonium-axetat 0,1 M (pH=6) rồi đƣa dịch này nên cột sắc kí CM-

SephadexC-15 (NH4+) kích thƣớc cột 2,6 x 30cm. Sử dụng gradien nồng độ 0,1-0,4

amonium axetat (pH=6), thu phân đoạn có chứa độc tố đông khô, tiếp đó sắc kí trên

cột Bio-Rex70 (H+), thu phân đoạn chứa độc tố rồi sắc kí lại trên cột này 2-3 lần thu

đƣợc độc tố kết tinh.

- Phƣơng pháp của Elam K. S và cộng sự: mẫu chứa độc tố cho vào túi thẩm

tích Spectropor No, sắc ký trên cột IRC – 50, lại tiếp tục sắc ký trên cột Sephadex

G-10, đem đông khô, rồi hoà tan lại trong dung dịch metanol/axit axetic 1,5%, lọc

qua màng Whatman No 42 để thu độc tố.

- Phƣơng pháp của Pavel Ka L.A và cộng sự: Tiến hành thẩm tích qua màng

Spectropor (mol: 6.000 -8.000), đông khô, lại hoà tan trong dung dịch axit axetic để

sắc ký trên Biogel-P-2. Phân đoạn chứa độc đƣợc thu lại, đem đông khô để tiến

hành sắc ký lọc gel trong bƣớc tiếp theo.

Việc tinh chế để thu đƣợc TTX tinh khiết là một công nghệ rất khó và phức

tạp, do đó TTX là một hoá chất đắt tiền. Theo Latoxan, TTX dạng citrate 96 %.

(HPLC, IR, NMR) có mã số L8503 TETRODOTOXIN, có giá nhƣ sau:

Bảng 3. Giá bán của chế phẩm TTX tại công ty Latoxan

Hiện nay, tại Trung Quốc, Công ty Công nghệ sinh học Kanttel (China Kanttel

Biotechnology Company), có website: www.tetrodotoxin.cn, là công ty chuyên sản

xuất tetrodotoxin. Hàng năm họ sản xuất đƣợc trên 200 g TTX có độ tinh khiết cao

(trên 99,5%) và là nhà cung cấp tốt nhất và lớn nhất thế giới. Họ đã tập trung 6 năm

để thực hiện dự án sản xuất TTX và đã có rất nhiều kinh nghiệm trong việc chiết

xuất TTX từ cá Nóc và sử dụng công nghệ tinh vi, phức tạp trong tinh chế chế phẩm

này. Họ đã xây dựng một hệ thống mạng lƣới tiền chế cá Nóc rộng khắp Trung

Quốc và có một trung tâm tinh chế duy nhất.

Một số nghiên cứu khác về độc tố TTX

Tập đoàn Công nghệ Sinh học Hawaii (Hawaii Biotechnology Group, Inc) đã

sản xuất thành công kháng thể đơn dòng anti-TTX (dòng T20G10) trên chuột.

T20G10 đã đƣợc chứng minh là có tác dụng bảo vệ chuột đến giới hạn mức gây tử

vong của TTX.

Viện Dƣợc lực học và độc chất học Bắc Kinh - Trung Quốc đã chế tạo thành

công vacxin độc tố cá Nóc. Súc vật thí nghiệm đã tiêm vacxin độc tố cá Nóc có thể

chống đỡ đƣợc liều độc tố TTX thử thách nhiều lần trong 8 tháng, với tổng liều

TTX 6mg/kg thì còn 50% chuột sống sót, nếu tổng liều TTX 9 mg thì một số ít

chuột chịu đựng đƣợc.

Nghiên cứu hệ gen của cá Nóc cho thấy trong quá trình phát sinh chủng loại

hàng triệu năm trƣớc đây, điểm đột biến duy nhất trong một gen đã làm biến đổi

thành phần axit amin của một protein khiến các lỗ nhỏ trong hệ thống bơm natri của

cá Nóc không còn tƣơng thích và bị tetrodotoxin nhận diện và phong toả, vì vậy tạo

cho cá Nóc miễn nhiễm với độc tố này.

Ở Việt Nam, nhiều tác giả đã có các công trình nghiên cứu về độc tố cá nóc.

Lê Xuân Tú và cộng sự đã nghiên cứu về tách chiết và tinh chế chế phẩm TTX, tuy

nhiên chế phẩm chƣa đạt đƣợc độ tinh khiết cao. Tác giả cũng đã tiến hành nghiên

cứu tác dụng gây tê, gây mê của chế phẩm TTX thu đƣợc trên một số đối tƣợng

chuột, thỏ,… [7, 15]. Nguyễn Văn Lệ đã nghiên cứu độc tính của 35 loài cá nóc

biển Việt Nam, trong đó có 21 loài độc và 14 loài chƣa phát hiện có độc. Tác giả

cũng nghiên cứu về sự biến đổi hàm lƣợng độc tố trong quá trình chế biến nƣớc

mắm cá nóc [9]. Bùi Thị Thu Hiền (2007) có công trình nghiên cứu về khử độc tố

cá nóc. Tác giả đã sử dụng muối ăn NaCl kết hợp các yếu tố khác nhƣ nhiệt độ, thời

gian… và phƣơng pháp lên men bằng cám gạo để khử độc tố trong thịt, gan và một

số bộ phận của cá nóc.[5].

1.2.2. Độc tố saxitoxin (STX) [23, 24, 36, 38, 42]

PSP (nhóm gây hội chứng PSP) là nhóm lớn nhất và điển hình nhất trong

nhóm độc thần kinh, chúng thuộc chất độc phi-protein, có 3 dạng phổ biến là:

(1) Cacbamat có độc tính cao (gồm STX, neosaxitoxin và các gonyautoxin-

GTX)

(2) Decacbomoyl có độc tính trung bình và

(3) N-Sulfocacbamoyl có độc tính yếu.

Hình 4. Cấu trúc hóa học của các độc tố PSP

Saxitoxin (STX) và các dẫn xuất của nó chứa các nhóm guanidin, có khoảng

20 dẫn xuất đã đƣợc tìm thấy trong tự nhiên. Bản chất hóa học của saxitoxin là các

alkaloit.

Tên gọi saxitoxin bắt nguồn từ tên của một loài hai mảnh vỏ Sanxidomus

giganteus đƣợc dùng lần đầu tiên để tách và nhận dạng saxitoxin. Cơ chế gây độc

thần kinh của STX là ngăn chăn sự di chuyển kênh natri thông qua màng tế bào thần

kinh, qua đó ngăn cản sự dẫn truyền xung động thần kinh và là nguyên nhân gây ra

hội chứng PSP bao gồm tình trạng tê liệt thần kinh, mất phƣơng hƣớng (Mosher và

cộng sự, 1946 và Shimizu, 2000). PSP có độc tính lớn hơn 1000 lần so với cyanid

và triệu chứng xuất hiện sớm hơn sau khi ăn phải động vật hai mảnh vỏ.

1.2.1.1. Tính chất hoá lý của STX

Các STX là chất hoà tan đƣợc trong nƣớc hoặc trong môi trƣờng cồn có nồng

độ thấp, rất bền trong môi trƣờng pH trung tính hoặc axit (thậm chí ở nhiệt độ cao),

STX không bền trong môi trƣờng kiềm, chúng dễ bị oxy hoá mạnh và bị mất hoạt

tính nếu ở trong môi trƣờng kiềm.

1.2.1.2. Phân bố và chuyển hóa của STX trong các loài sinh vật

STX chứa nhiều trong một số loài tảo: Alexandrium Spp.,Gymnodinium

catenatum, Pyrodinium bahamense… Nhiều loài tảo này là thức ăn của động vật

thân mềm hai mảnh vỏ. Ngoài những loài tảo độc chứa PSP, ngƣời ta đã tìm thấy

PSP trong nhiều loài khác nhƣ vi khuẩn, nhuyễn thể, cua Xanthid, Sam và cá Nóc.

Phân tử STX từ tảo độc vào động vật hai mảnh vỏ rồi vào cơ thể con ngƣời,

trải qua các giai đoạn chuyển hóa để tạo thành một dạng phân tử khác, sự biến đổi

này gọi là epime hóa, đó là sự sắp xếp lại một phần tử STX ban đầu (hình 5).

Khi STX từ tảo độc vào cơ thể sò, hến … thì có sự hoán vị gốc H và OSO-3 ở

vị trí 11, làm cho STX giảm độc tính 11 lần. Sau khi con ngƣời sử dụng sò

hến…,do trong dạ dày của ngƣời có axit nên lại làm hoán vị gốc H và OSO-3 ở vị trí

21, sự hoán vị này làm tăng độc tính ban đầu của STX lên 6 lần. Sự biến đổi đó là

nguyên nhân gây ngộ độc PSP ở ngƣời (Sullivan & Wekel, 1988).

Hình 5: Sơ đồ tăng, giảm độc tố STX trong quá trình chuyển hóa

1.2.1.3. Tác dụng của các STX đến cơ thể sống

STX là chất độc thần kinh rất mạnh, với liều để giết chết 1 kg chuột lang là

5g. Cơ chế gây độc STX cũng giống nhƣ TTX, nó làm ức chế điện thế hoạt

động của hệ thống thần kinh và làm cho hệ thần kinh bị suy yếu.

1.3. CHẾ BIẾN VÀ ẨM THỰC CÁ NÓC [3, 9, 28, 37]

Mặc dù cá Nóc đƣợc biết đến là hải sản chứa độc tố cực độc rất nguy hiểm cho

con ngƣời, nhƣng món ăn chế biến từ cá Nóc là một món đặc sản, là nguồn thực

phẩm xuất khẩu mang lại lợi nhuận cho nhiều nƣớc nhƣ Trung Quốc, Nhật Bản,

Mê- xi-cô, Philippin và Đài Loan.

Nhật Bản là quốc gia hàng đầu về sử dụng cá Nóc làm thực phẩm. Hiện nay ở

Nhật Bản có tới hàng vạn quán ăn cá Nóc. Ở Nhật Bản, cá Nóc gọi là Fugu. Tại các

nhà hàng nổi tiếng, mỗi suất ăn giá từ 100 - 200 USD. Fugu đƣợc chế biến thành

nhiều món ăn và đƣợc giới sành ăn đánh giá cao nhƣ fugusashi, fugu - zõsui,

hiezake, chiri-nabé... Fugusashi là món cá Nóc ăn sống, là món cao cấp nhất và

đƣợc trình bày rất mỹ thuật. Fuguchiri: là món cá Nóc ăn cùng mì sợi, lá hoa cúc,

bắp cải, cà rốt, nấm, ăn kèm với sốt giấm ponzu. Fugu - zõsui: là món cháo cá gồm

có: cơm, trứng, nƣớc dùng - ăn kèm với sốt giấm ponzu. Hirezake: là món thức

uống làm từ vây cá Nóc phơi khô, rồi đem nƣớc cho đến khi ngả màu vàng hơi

cháy, sau đó ngâm vào rƣợu sake rồi uống nóng.

Chỉ có những ngƣời có giấy chứng nhận về chế biến cá Nóc mới đƣợc mở quán

ăn cá Nóc. Điều quan trọng khi chế biến cá Nóc là nhận dạng đƣợc các loài cá Nóc có

độc, loại bỏ đƣợc độc tố cá Nóc và cách chế biến cá Nóc nhờ các kiến thức về cá

Nóc, kỹ thuật chế biến của ngƣời đầu bếp. Những nơi mà ngƣời đầu bếp sử dụng để

chế biến cá Nóc đƣợc gọi là “Nơi xử lý cá Nóc”. Tại đây cần phải có giấy chứng

nhận. Hệ thống kiểm tra đầu bếp cá Nóc ở Tokyo đƣợc thực hiện cho toàn quốc, bao

gồm kiểm tra chặt chẽ kiến thức quy định về cá Nóc, phân loại cá Nóc và cách chế

biến để loại bỏ độc tố. Ngƣời muốn có giấy chứng nhận chế biến cá Nóc phải có các

điều kiện sau:

- Đƣợc đào tạo theo chƣơng trình quy định.

- Có trên hai năm kinh nghiệm chế biến cá Nóc dƣới sự giám sát của ngƣời

chế biến cá Nóc.

- Có giấy chứng nhận của Thị trƣởng về việc có đủ tiêu chuẩn trên.

- Thi đỗ trong kỳ thi chế biến cá Nóc (mỗi năm một lần).

Ngoài giá trị ẩm thực là những món ăn đặc sản, thì tại Nhật Bản, thịt cá Nóc

còn đƣợc làm bột chống còi xƣơng cho trẻ em.

1.4. NGỘ ĐỘC CÁ NÓC [3, 9, 28]

Hầu hết các nƣớc có tập quán ăn cá Nóc đều có xảy ra ngộ độc do ăn cá Nóc.

Tại Nhật Bản, trong 10 năm (1989 - 1998) đã có 275 vụ với 425 ngƣời mắc,

trong đó có 33 ngƣời chết, các vụ xảy ra tại các cửa hàng ăn uống, cửa hàng bán cá

Nóc là 17%, còn xảy ra tại gia đình và trên thuyền là 83%. Ở các nƣớc nhƣ Mỹ, Đài

Loan, Trung Quốc, Hàn Quốc cũng có thông báo về các vụ ngộ độc và số tử vong

do cá Nóc.

Tại Việt Nam, từ năm 1999 trở về trƣớc, ngộ độc cá Nóc chƣa đƣợc thống kê,

quản lí và cũng chƣa đƣợc chỉ đạo phòng ngừa. Từ năm 1999, Cục Quản lý Chất

lƣợng vệ sinh an toàn thực phẩm (nay là Cục Quản lý Chất lƣợng An toàn Vệ sinh

và Thú y Thuỷ sản - NAFIQUAVED) đã tiến hành thống kê và giám sát tình hình

ngộ độc cá Nóc. Theo thống kê (chƣa đầy đủ) từ năm 1999 đến năm 2003 cả nƣớc

đã xảy ra trên 110 vụ với gần 600 ngƣời mắc và 110 ngƣời tử vong.

Mặc dù đã có rất nhiều các cơ quan chức năng cảnh báo về nguy cơ ngộ độc

thực phẩm từ cá Nóc, thậm chí Chính phủ đã có lệnh cấm chế biến và tiêu thụ cá

Nóc dƣới mọi hình thức: chỉ thị số 06/2003/CT-BTS ngày 22 tháng 12 năm 2003 về

việc ngăn chặn ngộ độc cá Nóc, cấm ngư dân khai thác, vận chuyển, thu mua và

tiêu thụ cá Nóc, song cho đến nay ở nhiều địa phƣơng, vẫn tồn tại việc khai thác và

buôn bán cá Nóc nhƣ một mặt hàng hải sản phổ biến, thậm chí còn có những cơ sở

chuyên sản xuất và chế biến các sản phẩm từ cá Nóc nhƣ muối khô, làm nƣớc mắm

hoặc làm chả cá. Vì vậy các trƣờng hợp ngộ độc và tử vong vẫn xảy ra rải rác khắp

các tỉnh thành trên cả nƣớc, thậm chí ngay cả những vùng miền núi xa xôi nhƣ Tây

Nguyên hoặc ngay tại thủ đô Hà Nội.

Qua các vụ ngộ độc cho thấy, ngộ độc do cá Nóc tƣơi chiếm nhiều nhất:

68,75%, cá Nóc khô là 29,55%, cá đông lạnh 1,14% và chả cá 0,57% tổng số vụ

ngộ độc thực phẩm do cá Nóc. Ngộ độc do cá Nóc tƣơi hay bị vào các tháng 3, 6, 7,

9 và 11. Ngộ độc do cá Nóc khô vào các tháng 1, 10 và tháng 12.

Nam giới bị ngộ độc cá Nóc cao gấp hai lần so với nữ giới (tƣơng ứng là

66,37%, 33,63%). Ở lứa tuổi 18 - 49 tỷ lệ ngộ độc do cá Nóc chiếm tới 68,61% và

số ngƣời nam bị cao hơn nữ là 2,36 lần. Số vụ ngộ độc xảy ra ngay trên thuyền đánh

bắt cá chiếm 14,29%; tại gia đình chiếm 84,82% và tại quán ăn là 0,89%.

Triệu chứng khi bị ngộ độc cá Nóc: Ngộ độc cá Nóc làm tê liệt toàn thân từ

đầu đến chân. Đầu tiên là mất cảm giác ở môi và lƣỡi, sau đó tê liệt cử động và mất

cảm giác, huyết áp bị tụt xuống do giãn động mạch vành, cảm giác thấy khó thở do

tê liệt, ý thức vẫn bình thƣờng cho đến lúc trƣớc khi chết, nhƣng cuối cùng cũng sẽ

mất ý thức và sau đó ngừng thở do bị tê liệt hoàn toàn trung khu hô hấp.

Nguyên tắc xử lý cấp cứu khi xẩy ra ngộ độc cá Nóc:

- Cần gây nôn, sử dụng thuốc lợi tiểu để loại bớt độc tố rửa dạ dày, cho uống

dung dịch than hoạt tính và cùng lúc đó phải nhanh chóng đƣa bệnh nhân đến bệnh

viện.

- Đề phòng liệt hô hấp: tiến hành hô hấp nhân tạo

- Hồi sức tim mạch, chống truy tim mạch

- Chống sốc: truyền dịch cho thở oxy

- Điều trị triệu chứng

Chƣơng 2: ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

2.1. ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU

Qua các số liệu thống kê về vùng phân bố, về trữ lƣợng của các loài cá Nóc [4, 9],

chúng tôi đã thu thập 5 loài cá Nóc sau để nghiên cứu: Takifugu oblongus, Arothron

stellatus, Arothron hispidus, Torquigener brevipinnis, Lagocephalus sceleratus.

2.1.1. Đặc điểm nhận dạng cá Nóc chấm cam vằn mắt Torquigener brevipinnis

(Regan, 1903) [9]

Tên địa phƣơng: Cá Nóc, Cá Nóc vằn mắt, Cá Nóc mít.

Gai phân bố thƣa, đều và không tập trung thành đám. Gai có xung quanh thân

nhƣng không có trên cuống đuôi và khoảng giữa vây lƣng và vây hậu môn. Mõm tù,

cằm thẳng đứng và khe miệng cao hơn hoặc bằng rìa trên gốc vây ngực. Đầu và

mặt lƣng màu nâu vàng, có nhiều chấm trắng tròn, lớn nhỏ không đều phân bố khá

dày trên mặt lƣng. Hai bên đầu có 4 – 5 đường vằn ngang màu nâu. Chạy dọc hai

bên thân, từ gốc vây ngực đến gốc vây đuôi là 2 hàng chấm màu cam, hàng trên

dày và đậm màu hơn hàng dưới. Trên vây đuôi có các vằn ngang màu nâu.

Phân bố: Thế giới: Nam Phi, Australia, Indonesia, Malaysia, Thái Lan,

Trung Quốc, Đài Loan, Nhật Bản, New Caledonia . . .

Việt Nam: Là loài ít gặp và chỉ mới thấy xuất hiện ở biển Trung

bộ và Đông Tây Nam bộ.

Tính độc: Đây là loài cá có độc tính đối với con ngƣời.

2.1.2. Đặc điểm nhận dạng cá Nóc đầu thỏ chấm tròn Lagocephalus sceleratus

(Gmelin, 1789) [9]

Tên địa phƣơng: Cá Nóc, cá Nóc thu

Cơ thể hình trụ dài. Lƣng và bụng đều có gai nhỏ. Lƣng có màu xanh xám,

bụng màu trắng. Cơ thể không có ánh vàng. Dọc hai bên thân, từ dƣới góc miệng đến

gốc vây đuôi có một dải màu bạc. Trên đầu và lưng có nhiều nốt chấm đen nhỏ rõ

ràng. Lỗ mang màu đen. Vây đuôi lõm sâu ở giữa.

Phân bố: Thế giới: Bắt gặp ở toàn vùng biển Ấn Độ – Thái Bình Dƣơng:

Đông Phi, Ấn Độ, Sri Lanca, Australia, Indonesia, Malaysia, Philippin, Thái Lan,

Trung Quốc, Đài Loan, Nhật Bản . . .

Việt Nam: Là loài hay bắt gặp. Có ở vịnh Bắc Bộ, Trung Bộ, Nam

Bộ và quần đảo Trƣờng Sa.

Tính độc: Là loài rất độc.

2.1.3. Cá Nóc vằn Takifugu oblongus (Bloch, 1786) [9]

Tên địa phƣơng: Cá Nóc, Cá Nóc hổ, Cá Nóc trần, Cá Nóc bông

Mặt lƣng, bụng và hai bên thân đều có gai nhỏ. Gai không có ở bắp đuôi. Cằm

không thẳng đứng, mõm tròn và khe miệng thấp hơn rìa trên gốc vây ngực. Trên

đầu và lƣng màu nâu với các chấm vàng nhạt lớn nhỏ không đều. Hai bên đầu, lưng

có nhiều vân màu nâu và màu vàng nhạt xen kẽ như da hổ. Phía cuối lƣng và trên

bắp đuôi, các vân này có dạng hình chữ V nằm vắt ngang qua. Vây ngực, vây đuôi

có màu vàng tƣơi.

Phân bố: Thế giới: Vùng biển Ấn Độ – Thái Bình Dƣơng: Nam Phi, Ấn Độ,

Sri Lanca, Australia, Indonesia, Malaysia, Philippin, Trung Quốc, Đài Loan, Nhật

Bản, Hàn Quốc.

Việt Nam: Là loài thƣờng gặp, phân bố ven bờ từ Bắc vào Nam

Tính độc: là loài gây độc mạnh.

2.1.4. Đặc điểm nhận dạng cá Nóc chuột vằn bụng Arothron hispidus (Linnaeus,

1758) [9]

Tên địa phƣơng: Cá Nóc, Cá Nóc mú

Trên lớp da dày có nhiều gai nhỏ dạng lông mao. Toàn thân có màu nâu nhạt.

Phía dưới cằm, đầu, lưng, hai bên thân và cuống đuôi và trên gốc vây đuôi đều có

những đốm trắng phân bố thưa và đều. Phần bụng có những dải trắng lớn chạy từ

trƣớc ra sau. Xung quanh gốc vây ngực màu đen và trên đó có 1-2 vòng tròn hoặc

các vạch chỉ màu vàng. Các vây thƣờng có màu vàng xám. Vây đuôi tròn, không có

chấm. Lỗ mang đen.

Phân bố: Thế giới: Biển Đỏ, Đông Phi, Ấn Độ, Sri Lanca, Australia,

Indonesia, Malaysia, Philippin, Trung Quốc, Đài Loan, Nhật Bản, Hawai . . . Đồng

thời loài này còn xuất hiện ở vịnh California tới Panama.

Việt Nam: Là loài thƣờng gặp và đã bắt gặp ở vịnh Bắc bộ, Trung

bộ, Nam bộ và quần đảo Trƣờng Sa.

Tính độc: là loài gây độc đối với con ngƣời.

2.1.5. Đặc điểm nhận dạng cá Nóc chuột chấm đen Arothron stellatus (Bloch &

Schneider, 1801) [9]

Tên địa phƣơng: Cá Nóc, Cá Nóc chuột chấm sao, Cá Nóc mú, Cá Nóc vây

vân dày.

Trên lớp da dày có nhiều gai nhỏ. Trừ phần bụng, còn lại toàn thân, kể cả gốc

vây lưng và trên vây đuôi đều có các chấm đen phân bố dày và đều. Khi cá còn bé

thì bụng của chúng có các vằn đen vàng xen kẻ nhau. Cá càng lớn thì các vằn này

mờ nhạt dần cho đến khi cá trƣởng thành thì bụng của chúng có màu trắng và ngay

dƣới vây ngực có một vài chấm đen khá lớn. Xung quanh gốc vây ngực và vùng hậu

môn có màu đen tuyền. Lỗ mang đen.

Phân bố: Thế giới: Biển Đỏ, Đông Phi, Australia, Indonesia, Malaysia,

Philippin, Thái Lan, Trung Quốc, Đài Loan, Nhật Bản, Hàn Quốc . . .

Việt Nam: Là loài khá phổ biến, bắt gặp ở vịnh Bắc bộ, Trung bộ,

Nam bộ và quần đảo Trƣờng Sa.

Tính độc: là loài gây độc cho con ngƣời.

2.2. ĐỊA ĐIỂM THU MẪU

Chúng tôi tiến hành thu mẫu cá Nóc theo hai phương thức:

1/ Thu mẫu trên biển: từ các tàu khai thác của ngƣ dân và kết hợp với thu mẫu

trên tàu nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Hải sản trong các chuyến điều tra, khảo

sát ở toàn vùng biển Việt Nam

2/ Thu mẫu tại các bến cá, cảng cá thuộc 3 vùng ven biển Bắc (Hải Phòng,

Nghệ An, Trung (Khánh Hòa, Bình Thuận) và Nam (Vũng Tàu – Kiên Giang).

2.3. HÓA CHẤT, DỤNG CỤ VÀ THIẾT BỊ NGHIÊN CỨU

2.3.1. Thiết bị nghiên cứu

Máy cất nƣớc 1 lần, 2 lần

Máy cô quay Buchi Thụy Sỹ

Tủ đông sâu: -80oC và - 20oC

Hệ thống sắc ký lỏng hiệu năng cao

2.3.2. Dụng cụ nghiên cứu

Cốc đong, ống đong các loại

2.3.3. Hoá chất

Acid axetic 99,9 % (Merck)

2.3.4. Động vật dùng cho phân tích

Chuột chủng Swiss - giống đực, có trọng lƣợng 18 – 22 gam. Đƣợc mua tại

Viện Vệ Sinh dịch tễ Trung ƣơng.

2.4. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

2.4.1. Phƣơng pháp phân loại cá Nóc [4, 9, 12, 41]

Các mẫu cá Nóc sau khi thu thập về phòng thí nghiệm, đƣợc phân loại bởi các

cán bộ có chuyên môn của Phòng Nguồn lợi Sinh vật biển - Viện Nghiên cứu Hải

sản.

Các loài cá Nóc đƣợc phân loại dựa theo các khóa phân loại của FAO,

FISHBASE,… Có sự kiểm định của chuyên gia phân loại cá Nóc ngƣời Nhật Bản

GS.TS. Keiichi Matsura.

Khóa phân loại cá Nóc: khoá phân loại cho các loài cá Nóc ở vùng biển Việt

Nam chủ yếu dựa trên những đặc điểm hình thái nổi bật khi cá còn tƣơi của các mẫu

vật thu thập đƣợc (đặc điểm, hình dáng, màu sắc . . .) và khoá đƣợc xây dựng theo

nguyên tắc lƣỡng phân (a đối lập với b). Tên tiếng Việt của cá chủ yếu đƣợc lấy từ

“Danh mục cá biển Việt Nam” [12], hoặc theo tên thƣờng gọi của nhân dân. Một số

loài thì căn cứ vào đặc trƣng hình thái chủ yếu nhất của loài mà đặt tên tiếng Việt và

có một số ít dịch từ tên khoa học bằng tiếng La tinh.

2.4.2. Phƣơng pháp bảo quản mẫu

Trên nguyên tắc không để lây nhiễm độc tố từ các bộ phận, quá trình bảo quản

cá Nóc đƣợc tiến hành theo các bƣớc và điều kiện sau:

+ Mẫu cá Nóc thu đƣợc phải đảm bảo còn nguyên vẹn, tƣơi, không bị dập nát

hoặc trầy xƣớc.

+ Dựa trên các đặc điểm hình thái bên ngoài để phân loại các loài cá Nóc.

+ Ghi nhãn, mác thông tin nhƣ tên loài, thời gian thu mẫu, địa điểm thu mẫu,

trọng lƣợng, giới tính, độ chín sinh dục và cả tên ngƣời thu mẫu.

+ Tiến hành đo chiều dài, trọng lƣợng cá và một số chỉ số sinh học khác.

+ Tiến hành mổ, tách riêng từng bộ phận cá Nóc. Các bộ phận gồm: thịt,

trứng/tinh sào, gan, ruột, mật đƣợc đựng trong các túi nilon riêng đã dán nhãn đầy đủ.

+ Bảo quản mẫu đã xử lý bằng đá cây xay nhỏ hoặc cấp đông (nếu có thể) rồi

chuyển về phòng thí nghiệm càng nhanh càng tốt.

Trong trƣờng hợp mẫu nhiều, có thể để mẫu nguyên con trong các túi plastic

riêng rẽ, tiến hành bảo quản bằng cá cây xay nhỏ, hoặc cấp đông (nếu có thể) để đƣa

về phòng thí nghiệm.

Các mẫu chƣa đƣợc sử dụng cho các thí nghiệm thì đƣợc bảo quản riêng trong

túi plastic kín, bảo quản trong các tủ đông, hoặc đông sâu ( – 80oC) cho đến khi đƣợc

đƣa ra sử dụng.

2.4.3. Phƣơng pháp phân tích độc tố [9, 18, 27, 35, 45]

2.4.3.1. Phương pháp tách chiết

Mô tả phƣơng pháp tách chiết độc tố cá Nóc:

a/ Qui trình:

Trộn đều dịch ly tâm lần 1 và 2

Cơ sở xây dựng phương pháp:

Chúng tôi đã tiến tách chiết độc tố cá Nóc theo phƣơng pháp cải tiến trên cơ

sở các phƣơng pháp của các tác giả sau cho phù hợp với điều kiện Việt Nam. Theo

phƣơng pháp của Mosher, Goto thì dùng dung dịch metanol chứa 5% axit axetic để

chiết rút độc tố. Theo Kawabata, 1979: Dùng axit axetic nồng độ 1-2% theo tỷ lệ

1/1 chiết dịch độc tố lần 1. Sau đó dùng hỗn hợp 1% axit axetic và 80% metanol

theo tỷ lệ 1/2 để chiết dịch độc tố lần 2. Một số phƣơng pháp đã dùng dichlorua -

metal (CH2Cl2) để loại bỏ mỡ ra khỏi dịch chiết. Ngoài ra ngƣời ta còn dùng máy cô

quay để cô dịch chiết (theo phƣơng pháp của Mosher, Goto, và của Hàn Quốc).

b/ Giải thích quy trình

Bƣớc 1: Tách riêng từng bộ phận.

Sau khi rã đông, dùng khăn khô thấm sạch nƣớc bám trên cá, cho cá lên mặt

thớt và chuẩn bị tiến hành mổ. Tất cả cá bộ phận đƣợc mổ tách rời và đều đƣợc ghi

lại khối lƣợng bằng cân điện tử để bàn hoặc cân đĩa. Xác định giới tính và độ chín

sinh dục (tƣơng ứng với giai đoạn sinh trƣởng của cá Nóc).

Bƣớc 2: Lấy mẫu phân tích

Cắt nhỏ bộ phận phân tích (gọi tắt là mô), trộn đều. Cân lấy 10 gam mô cho

vào cốc thủy tinh dung tích 100 ml. Bổ sung thêm 25 ml axit axetic (1%) và lắc đều.

Bƣớc 3: Đồng nhất mô bằng máy cắt phá tế bào.

Bƣớc 4: Đun sôi cách thủy

Sau khi đồng nhất mô, dùng giấy bạc bịt kín miệng cốc thủy tinh. Đun sôi

cách thủy 10 phút. Trong quá trình đun cần thiết phải lắc đều cốc thủy tinh (1 đến 2

phút/1 đợt lắc), nhờ đó mới đảm bảo tác dụng của sự gia nhiệt đều lên mẫu, việc

hòa tan độc tố và sự kết tủa của protein trong mẫu sẽ thuận lợi hơn.

Bƣớc 5: Ly tâm

Sau khi hoàn thành đun cách thuỷ để nguội mẫu rồi chuyển vào các ống ly tâm

250 ml và tiến hành ly tâm với tốc độ 10000 vòng/phút trong 10 phút. Phần mẫu

còn bám lại trong cốc thủy tinh thì để riêng đánh dấu (*).

Bƣớc 6: Thu phần dịch trong

Tách phần dịch trong phía trên. Phần cặn chuyển vào cùng vào 1 ống ly tâm

chung và tiếp tục đƣợc sử dụng để chiết lần 2.

Bƣớc 7: Chiết lần 2

Dùng 10 ml axit axetic (%) để thu hồi sạch phần mẫu ở cốc (*). Cho 10 ml này

vào phần bã trong ống ly tâm và cho thêm 5 ml axit axetic 1%. Dùng đũa thủy tinh

khuấy trộn lẫn đều dịch và bã, sau đó tiến hành ly tâm giống nhƣ ở lần chiết 1.

Bƣớc 8: Thu dung dịch chứa độc tố.

Chuyển cả 2 dịch chiết lần 1 và 2 vào cốc thuỷ tinh rồi dùng axit axetic hoặc

nƣớc cất dẫn thể tích dịch đến mức 50 ml. Lắc đều. Thu đƣợc dịch dùng trong thử

sinh học trên chuột để xác định hoạt lực của độc tố cá Nóc.

2.4.3.2. Phương pháp thử sinh học trên chuột (MBA)

a) Nguyên tắc và các điều kiện

Sử dụng phƣơng pháp thử sinh học trên chuột (MBA – Mouse Bioassay) để

xác định hoạt lực độc tố (độc tính) trong các mẫu cá Nóc và đƣợc biểu thị theo đơn

vị chuột (mouse unit): “1 đơn vị chuột, 1 MU (mouse unit) là lượng độc tố tối thiểu

gây chết chuột chủng Swiss - giống đực có trọng lượng 18 - 22 gam trong khoảng

30 phút khi tiêm trực tiếp vào khoang bụng”.

Để đảm bảo độ chính xác của phƣơng pháp, khoảng thời gian chuột chết trong

vòng 7 - 13 phút cho kết quả chính xác nhất.

Chuột đƣợc sử dụng trong các thí nghiệm là chuột chủng Swiss giống đực,

trọng lƣợng mỗi con từ 18 - 22 gam.

Chuẩn bị đầy đủ các điều kiện trƣớc khi thử sinh học trên chuột, bao gồm:

Các lồng giữ chuột 3 ô, 3 bút maker các màu đỏ, xanh, đen để đánh dấu

chuột theo thứ tự. Cân ghi lại các khối lƣợng từng con chuột.

Cách tính thời gian chuột chết: là khoảng thời gian từ lúc rút mũi kim tiêm ra

khỏi khoang bụng chuột cho đến khi chuột không còn thấy cử động của hàm răng

sau khi co giật (có thể dùng đầu ngón tay đặt vào lồng ngực của chuột để kiểm tra

tim còn hoạt động hay không). Thời gian chuột chết ghi lại chính xác ở đơn vị giây.

b) Các bƣớc thử sinh học trên chuột:

Trƣớc hết, tiến hành tiêm dịch đặc của mẫu: dùng kim tiêm 1ml hút 1 ml dịch

đặc của mẫu để tiêm chuột.

- Nếu thời gian chuột chết nằm trong khoảng 7 - 13 phút thì không pha loãng

mẫu ra nữa mà tiêm thêm 02 lần cùng mẫu dịch đặc để lấy số liệu.

- Nếu thời gian chuột chết ít hơn 7 phút thì pha loãng dịch đặc ra 2, 5, 10, 20

... lần và tiêm lần lƣợt theo nồng độ từ cao xuống thấp. Nếu thời gian chuột chết vẫn

chƣa đạt 7 - 13 phút thì tiếp tục pha loãng cho đến khi chuột chết trong khoảng thời

gian này thì dừng lại và tiêm thêm 02 mẫu cùng độ pha loãng để lấy số liệu.

- Nếu thời gian chuột chết vượt quá nhiều so với 30 phút hay chuột không chết

thì kết luận mẫu thử là ND (dƣới khả năng phát hiện của phƣơng pháp, âm tính).

Cũng tiêm thêm 2 lần nữa để lấy đủ 3 lần số liệu.

c) Xử lí số liệu

Độ độc của từng mẫu/bộ phận cá Nóc đƣợc biểu thị bằng đơn vị MU và đƣợc

tính toán xử lý từ các kết quả thực nghiệm theo công thức sau đây:

Trong đó C: độ độc của mẫu tính bằng đơn vị MU/g

C1: MU tính theo thời gian chuột chết (tra bảng phụ lục 1)

C2: MU tính theo trọng lượng chuột (tra bảng phụ lục 2)

Các số liệu phân tích độc tố từ thực nghiệm đƣợc tính toán và xử lý trên phần

mềm MS-EXEL.

Kết quả C trung bình của từng mẫu đƣợc tính theo trung bình của các số liệu

có độ chênh lệch ít nhất trong 3 số liệu.

Độ pha loãng x thể tích mẫu cuối cùng (ml)

Khối lƣợng mẫu phân tích (g).

2.4.3.3 .Phương pháp phân tích độc tố bằng Sắc ký lỏng hiệu năng cao (HPLC)

[9, 18, 45]

Để phân tích thành phần độc tố các loài cá Nóc thu thập đƣợc cho nghiên cứu

này, chúng tôi đã xử lý tách chiết mẫu tại Việt Nam, bảo quản và gửi sang trƣờng

Khoa học Nghề cá, Đại học Kitasato - Nhật Bản để phân tích trên hệ thống HPLC

vơi sự giúp đỡ của PGS.TS. Shigeru Sato.

a) Nguyên tắc của máy HPLC

Sắc ký lỏng là quá trình tách một hỗn hợp trong cột sắc ký ở trạng thái lỏng, vì

thế các chất mẫu phân tích phải đƣợc hoà tan trong một chất lỏng phù hợp, thƣờng

là trong chính pha động chạy sắc ký.

Trong HPLC, mẫu đƣợc bơm vào các cột sắc ký qua một van bơm mẫu có

vòng mẫu từ 20-100 l, sau đó nhờ bơm cao áp mà pha động đƣợc đẩy qua cột với

một tốc độ dòng không đổi trong suốt thời gian chạy sắc ký. Ở đây pha động vừa

đóng vai trò là chất mang, mang mẫu phân tích vào cột tách, vừa là chất rửa giải

trong quá trình chạy sắc ký.

Bản chất của quá trình sắc ký là sự phân bố của chất tan giữa pha động và pha

tĩnh. Các chất tách ra khỏi nhau đƣợc pha động đẩy đến bộ phận dò (detector) để

đo, tín hiệu phát hiện đƣợc hiển thị trên màn hình máy tính.

b) Qui trình

1/ Chiết và xử lý mẫu.

Các bộ phận của cá Nóc đƣợc tách chiết riêng bằng metanol (chứa axit axetic)

trong 5 phút. Những phần tách chiết đƣợc ly tâm (10000v/20 phút), bã còn lại đƣợc

tách chiết lại với lƣợng dung dịch metanol tƣơng tự. Phần dịch bên trên đƣợc tập

trung lại, cô đặc bằng máy cô quay và sau đó hoà tan trở lại trong axit axetic 1%,

loại mỡ bằng clorofoc. Sau khi loại bỏ clorofoc bằng máy ly tâm, phần dịch lỏng

phía trên đƣợc lọc qua màng siêu lọc (MWCO 10000) bằng lực ly tâm. Rồi sau đó

lấy 10ml dung dịch của mỗi mẫu đem đi phân tích hàm lƣợng độc tố trên HPLC.

Phần tách chiết ra đƣợc pha loãng thành dung dịch 1/10 và 1/100 để xác định

bằng HPLC. Các dung dịch có độ đặc khác nhau đƣợc phân tích 3 lần. Tỷ lệ thu hồi

là 91,0 5,2% dịch độc tố loãng.

2/ Điều kiện chạy HPLC

Hệ thống sắc ký lỏng hiệu năng cao đƣợc vận hành ở các điều kiện sau :

- Detector huỳnh quang (FD),

- Nhiệt độ lò, cột phản ứng (10m x 0,3mm i.d.): 100oC.

- Cột Cosmosil 5C18-AR, 250 x 4.6 mm (Nacalai Tesque, Japan)

- Pha động là axit heptan sunphonic 2mM (HAS) trong 0,05M đệm

photphat kali (pH 7,0).

- Tốc độ dòng là 0,5ml/phút.

- Em: 505 nm, Ex: 381nm

Hàm lƣợng độc tố đƣợc tính ra theo đơn vị theo M (micromolar ~ nmol/ml)

sau khi phân tích bằng HPLC. Cũng có thể chuyển đơn vị này về MU/ml (xem phụ

lục 4). Số liệu đƣợc xử lý trên phần mềm Microsoft Excel.

Chƣơng 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN

3.1. ĐỘC TÍNH CÁC LOÀI CÁ NÓC PHÂN TÍCH THEO PHƢƠNG PHÁP MBA

Để xác định mức độ độc (độc tính) của các loài cá Nóc nghiên cứu, chúng tôi

sử dụng phƣơng pháp thử sinh học trên chuột (MBA - Mouse Bioassay). Kết quả

phân tích độc tính của từng loài đƣợc tổng hợp ở phụ lục 3, đƣợc thể hiện ở hình 6.

Hình 6: Độc tính một số loài cá Nóc biển Việt Nam theo MBA

Số liệu trên hình 6 cho thấy các loài cá Nóc có mức độ độc khác nhau. Trong

cùng một loài, cũng có sự khác nhau về độc tính giữa các bộ phận, giữa các giai

đoạn chín sinh dục, thời gian trong năm và cả vùng phân bố loài đó. Sự khác nhau

đó đƣợc thể hiện rõ chi tiết trong các phần đƣợc trình bày dƣới đây.

3.1.1. Biến động độc tính trong các bộ phận

3.1.1.1. Cá Nóc chấm cam vằn mắt Torquigener brevipinnis (Regan, 1903)

Loài cá Nóc này ít bắt gặp, chỉ xuất hiện ở vùng biển Trung bộ và Đông Tây

Nam bộ, có kích thƣớc khá nhỏ, chiều dài thƣờng bắt gặp nằm trong khoảng 9 – 12

cm, chiều dài tối đa là 16,8 cm. Tuy nhiên, khi tiến hành phân tích độc tính thì tất cả

mẫu phân tích của loài này đều cho kết quả dƣơng tính theo phƣơng pháp thử sinh

học trên chuột (phụ lục 3). Mức độ độc giữa các bộ phận của loài cá Nóc này có sự

khác biệt rõ ràng, thể hiện trong bảng 4 và đồ thị ở hình 7.

Bảng 4: Độc tính (ĐT) trong các bộ phận của loài cá Nóc Torquigener brevipinnis

Hình 7: Độc tính trong các bộ phận của loài cá Nóc Torquigener brevipinnis

Trong tất cả các bộ phận phân tích, trứng và gan là các bộ phận có độc tính

trung bình cao nhất ở loài cá Nóc này. Trứng có giá trị độc tính trung bình (ĐT trung

bình) là 387,81 MU/g, còn gan có giá trị độc tính trung bình là 253,30 MU/g. Tuy

nhiên, bộ phận có độc tính cao nhất (ĐT max) trong các bộ phận phân tích là gan với

2255,61 MU/g. Bộ phận có giá trị độc tính trung bình thấp nhất là da với 27,83

MU/g.

Căn cứ vào giá trị độc tính cao nhất của từng bộ phận trong các kết quả phân

tích có thể sắp xếp thứ tự từ cao xuống thấp mức độ độc các bộ phận của loài cá Nóc

này nhƣ sau: Gan (2255,61 MU/g) > Ruột (747,19 MU/g) > Trứng (602,60 MU/g) >

Thịt (199,97 MU/g) > Da (139,97 MU/g) > Tinh sào (138,17 MU/g).

Với kết quả phân tích nhƣ trên, nếu ăn phải loài cá Nóc này, chỉ cần ăn chƣa

đến 5g gan, hoặc khoảng 50 gam thịt, cũng đủ gây tử vong cho một ngƣời trƣởng

thành.

3.1.1.2. Cá Nóc đầu thỏ chấm tròn Lagocephalus sceleratus (Gmelin, 1789)

Trong giống Lagocephalus, đây là loài có kích thƣớc tối đa tƣơng đối lớn, chiều

dài toàn thân (TL) có thể đạt tới 120 cm. Tuy nhiên, ở biển Việt Nam loài này thƣờng

đánh bắt đƣợc có kích thƣớc chỉ đạt khoảng 12 - 20 cm. Trong mẫu thu thập đƣợc của

chúng tôi, có vài cá thể đạt kích thƣớc trên 40 cm với khối lƣợng khoảng 3 kg.

Kết quả phân tích độc tính bằng MBA của 11 mẫu loài Lagocephalus sceleratus

đƣợc tổng hợp trong phụ lục 3 và hình 6 cho thấy đây cũng là loài có độc tính khá

cao. Có thể thấy rõ độc tính biến động phức tạp giữa các bộ phận qua số liệu tổng hợp

ở bảng 5.

Bảng 5: Độc tính (ĐT) trong các bộ phận của loài cá Nóc Lagocephalus sceleratus

Kết quả phân tích cho thấy ở loài này có những mẫu cho kết quả âm tính theo

MBA, nhiều mẫu khác cho kết quả độc tính rất cao, trong đó độc tính đạt mức cao

nhất ở mẫu gan là 1841,80 MU/g. Tuy nhiên, tính trung bình trên nhiều mẫu thì cho

thấy mức độ tập trung độc tố trong gan là cao nhất (ĐT trung bình là 248,21 MU/g),

tiếp đến là trứng với ĐT trung bình là 217,42MU/g. Tinh sào có mức độc tính trung

bình thấp nhất với giá trị độc tính trung bình là 6,88 MU/g.

Có thể sắp xếp thứ tự từ cao xuống thấp về mức độc tính cao nhất trong các bộ

phận của loài Lagocephalus sceleratus nhƣ sau: Gan (1841,80 MU/g) > Ruột (472,24

MU/g) > trứng (385,36 MU/g) > thịt (68,51 MU/g) > da (56,78 MU/g) > mật (47,22

MU/g) > tinh sào (23,81 MU/g).

3.1.1.3. Cá Nóc vằn Takifugu oblongus (Bloch, 1786)

Loài này có kích thƣớc tƣơng đối lớn, chiều dài TL tối đa khoảng 40 cm.

Nhóm chiều dài thƣờng bắt gặp nằm trong khoảng 15 – 25 cm. Đây là loài thƣờng

bắt gặp, phân bố ven bờ từ Bắc vào Nam.

Chúng tôi đã thu thập và phân tích độc tính đƣợc 21 mẫu của loài này. Kết quả

phân tích độc tính trình bày ở phụ lục 3 và biểu thị trên hình 6 cho thấy loài

Takifugu oblongus thuộc nhóm loài có độc tính mạnh. Sự biến động độc tính phức

tạp giữa các bộ phận đƣợc thể hiện rõ trong bảng 6 dƣới đây.

Bảng 6: Độc tính (ĐT) trong các bộ phận của loài cá Nóc Takifugu oblongus

Độc tố ở loài này tập trung nhiều nhất ở các bộ phận trứng và gan. Độc tính

trung bình ở trứng có giá trị là 297,93 MU/g, còn ở gan thì thấp hơn trứng 4 lần với

69,07 MU/g. Thịt có mức độc tính trung bình thấp nhất với 2,51 MU/g.

Trong các bộ phận phân tích, chỉ riêng tất cả các mẫu trứng là cho kết quả

dƣơng tính với MBA, còn các bộ phận khác có những mẫu cho kết quả âm tính (ND).

Điều này cho thấy sự biến động về độc tính không chỉ ở mức độ loài mà còn ở mức

độ cá thể trong loài.

Ở loài cá Nóc này, mẫu phân tích có độc tính cao nhất là trứng với 1553 MU/g.

Mức độ độc cao nhất của từng bộ phận có thể đƣợc sắp xếp theo thứ tự giảm dần nhƣ

sau: Trứng (1553,00 MU/g) > Gan (698,25 MU/g) > Ruột (250,13 MU/g) > tinh sào

(67,33 MU/g) > Mật (54,31 MU/g) > Da (21,41 MU/g) > Thịt (11,55 MU/g).

3.1.1.4. Cá Nóc chuột vằn bụng Arothron hispidus (Linnaeus, 1758)

Loài cá Nóc này có kích thƣớc khá lớn, chiều dài thân tối đa khoảng 50 cm, là

loài thƣờng gặp ở biển Việt Nam. Chúng tôi đã thu đƣợc các mẫu loài này ở vùng

biển miền Trung và Đông Nam bộ và phân tích độc tính 16 mẫu. Kết quả đƣợc thể

hiện tổng quát trong bảng 7 và đồ thị hình 8 sau đây.

Bảng 7: Độc tính (ĐT) trong các bộ phận của loài cá Nóc Arothron hispidus

Hình 8: Độc tính trong các bộ phận loài cá Nóc Arothron hispidus

Từ đồ thị trên dễ dàng nhận thấy ở loài này, độc tính tập trung nhiều ở trứng và

da. Trứng có độc tính cao nhất trong các bộ phận với mức độc tính trung bình là

740,17 MU/g. Da có độc tính trung bình đạt mức cao thứ 2, nhƣng chỉ với 64,33

MU/g. Tuy nhiên, mức độc tính cao nhất đã phân tích đƣợc của mẫu da ở loài này là

201,96 MU/g.

Hầu hết các bộ phận phân tích của loài này (trừ tinh sào) đều có những mẫu cho

những kết quả âm tính, và cũng có những mẫu có độc tính rất cao. Mẫu trứng có mức

độc cao nhất (ĐT max) lên tới 3131,5 MU/g.

Nhƣ vậy, ở loài cá Nóc này: độc tính cao nhất ở trứng là 3131,52 MU/g, ở da là

201,96 MU/g, ở tinh sào là 145,01 MU/g, ở gan là 30,96 MU/g, ở ruột là 30,39

MU/g, ở thịt là 15,64 MU/g và ở mật là 5,84 MU/g.

3.1.1.5. Cá Nóc chuột chấm đen Arothron stellatus (Bloch & Schneider, 1801)

Loài cá Nóc này có kích thƣớc khá lớn, chiều dài thân tối đa khoảng 120 cm.

Chiều dài khai thác thƣờng là 15 – 25 cm. Là loài khá phổ biến, bắt gặp ở vịnh Bắc

bộ, Trung bộ, Nam bộ và quần đảo Trƣờng Sa. Tuy nhiên, chúng tôi mới chỉ thu mẫu,

phân tích đƣợc 14 mẫu loài này ở vùng biển Khánh Hòa và Bình Thuận. Kết quả

phân tích đầy đủ ở phụ lục 3 và đƣợc tổng hợp trong bảng 8.

Bảng 8: Độc tính (ĐT) trong các bộ phận của loài cá Nóc Arothron stellatus

Từ số liệu ở bảng 8, chúng tôi thấy rằng: trứng và tinh sào có mức độc cao

nhất. Mẫu trứng có mức độc cao nhất là 2487 MU/g, trung bình là 746 MU/g. Tinh

sào có mức độc tính cao nhất là 355,40 MU/g, mức độc trung bình là 105,45 MU/g.

Các bộ phận còn lại mức độc tính chênh lệch nhau không nhiều, trong đó thịt và mật

có độc tính trung bình thấp nhất.

Số liệu phân tích cho thấy ở loài Arothron stellatus, độc tính cao nhất ở trứng là

2487,00 MU/g, ở tinh sào là 355,40 MU/g, ở da là 85,25 MU/g, ở ruột là 48,16

MU/g, ở gan là 46,70 MU/g, ở thịt là 17,63 MU/g và ở mật là 14,17 MU/g.

Nhận xét chung:

Sau khi phân tích độc tính cụ thể của từng loài cá Nóc nghiên cứu, chúng tôi rút

ra một số nhận xét sau đây:

- Đây là những loài có mức độc rất cao. Tất cả các loài này đều có hơn một mẫu

có mức độc tính trên 1000 MU/g (mức độc rất mạnh). Trong đó, mẫu trứng của loài

Arothron stellatus có độc tính cao nhất (3131,52 MU/g).

- Mức độc tính biến động không những theo loài, theo các bộ phận mà còn biến

đổi khác nhau ở các cá thể trong cùng một loài. Cùng một bộ phận của một loài, mẫu

của cá thể này cho kết quả âm tính (ND), nhƣng mẫu của cá thể lại cho kết quả độc

nhẹ hay độc mạnh.

- Nhìn chung, độc tố tập trung chủ yếu ở trứng và gan. Trứng của các loài

Arothron stellatus, Arothron hispidus, Takifugu oblongus và gan của các loài

Torquigener brevipinnis, Lagocephalus sceleratus có mức độc rất mạnh (trên 1000

MU/g). Ngoài ra, mức độc tính mạnh (từ 100 – 999 MU/g) còn có ở các mẫu phân

tích các bộ phận khác.

- Thịt và da thƣờng là các bộ phận mức tập trung độc tố thấp nhất. Tuy nhiên, ở

loài cá Nóc chuột vằn bụng Arothron hispidus, trứng có mức độc cao nhất, tiếp đến là

da có mức độc tính trung bình ở độ độc mạnh.

Có thể biểu diễn mức độc tính của từng bộ phận của các loài một cách trực quan

trong bảng sau:

Bảng 9: Bảng tổng hợp về mức độ độc cao nhất trong các bộ phận của các loài cá Nóc.

Các ký hiệu trong bảng:

: Độc rất mạnh (gây chết): Với dưới 10 gam các bộ phận mà lượng độc tố trên

1000 MU/g thì sẽ gây chết người

◎: Độc mạnh: Từ 10 – 100 gam các bộ phận mà lượng độc tố trên 100 MU/g và

chưa đến 1000MU/g thì gây chết người.

: Độc nhẹ: Từ 100 – 1000 gam các bộ phận mà lượng độc tố trên 10MU/g và

chưa đến 1000MU/g thì sẽ gây chết người.

○: Không độc: Với dưới 1 kg các bộ phận mà lượng độc tố chưa đến 10MU/g thì

không gây chết người (liều không gây hại).

3.1.2. Biến động độc tính theo thời gian trong năm

3.1.2.1. Cá Nóc chấm cam vằn mắt Torquigener brevipinnis (Regan, 1903)

Loài cá Nóc chấm cam vằn mắt Torquigener brevipinnis là loài ít bắt gặp,

chúng tôi đã tiến hành thu đƣợc mẫu của 5 tháng trong năm: tháng 3, 5, 6, 7 và tháng

10. Đây là loài có kích thƣớc bé nhƣng lại có độc tính rất mạnh và độc ở tất cả các bộ

phận. Kết quả phân tích các mẫu ở từng bộ phận của loài này trong các tháng đƣợc

biểu diễn trên đồ thị hình 9 sau đây.

1

10

100

1000

10000

012345678910 11 12

ThÞt

Da

Gan

Ruét

MËt

Trøng

Tinh sµo

§-êng trung

b×nh

Hình 9: Đồ thị biểu diễn biến động độc tính theo các tháng

trong các bộ phận của loài T. brevipinnis

Kết quả trên đồ thị cho thấy, loài này có độc tính cao tập trung vào tháng 5 và

tháng 6. Hầu hết các bộ phận đều đạt mức cao nhất vào tháng 6: gan có độc tính cao

nhất với 1448,59 MU/g, ruột là 721,94 MU/g. Thịt có độc tính là 192,22 MU/g, và da

là 80,78 MU/g.

Mẫu trứng đạt mức độc cao nhất vào tháng 3 với 602,60 MU/g. Khi tiến hành

giải phẫu mẫu vật, chúng tôi thấy rằng thời điểm phát hiện độc tính cao trong mẫu

trứng trùng hợp với giai đoạn thành thục của buồng trứng. Buồng trứng phát triển

lớn, chiếm thể tích lớn trong khoang bụng, lúc này buồng trứng đã ở giai đoạn V.

Đây là giai đoạn sẵn sàng cho cá để trứng. Kết quả này hoàn toàn phù hợp với quan

điểm của tác giả Hashimoto (1979), độc tính sẽ tăng cao khi cá đến mùa sinh sản.

Tuy nhiên, các bộ phận khác của loài này trong tháng 3 không ở mức cao: ruột

chỉ ở mức 51,96 MU/g, da là 29,17 MU/g, gan là 13,68 MU/g, thịt là 5,35 MU/g.

Tinh sào là 2,65 MU/g.

Các tháng 7 và 10, độc tính trong các bộ phận có xu hƣớng giảm xuống. Trong

tháng 10, mẫu da và thịt đều ở mức không độc (dƣới 10 MU/g).

Nhƣ vậy, nhìn chung ở loài này, từ tháng 7 đến tháng 10 độc tính trong các bộ

phận giảm xuống, sau đó tăng dần lên cho đến giữa năm sau và đạt mức cao nhất vào

tháng 6.

3.1.2.2. Cá Nóc đầu thỏ chấm tròn Lagocephalus sceleratus (Gmelin, 1789)

Cá Nóc đầu thỏ chấm tròn L. sceleratus, có kích thƣớc khá lớn, phổ biến ở vùng

biển Trung bộ và Nam bộ và là loài có độc tính rất mạnh. Chúng tôi đã thu mẫu và

phân tích độc tính trong các bộ phận của loài này đƣợc 5 tháng: tháng 1, 4, 5, 6 và

tháng 10.

Kết quả phân tích về sự biến động độc tính theo các tháng trong các bộ phận

của loài cá Nóc đầu thỏ chấm tròn L. sceleratus đƣợc trình bày ở đồ thị hình 10.

0

1

10

100

1000

10000

012345678910 11 12

ThÞt

Da

Gan

Ruét

MËt

Trøng

Tinh sµo

§-êng

trung b×nh

Hình 10: Đồ thị biểu diễn biến động độc tính theo các tháng

trong các bộ phận của loài L. sceleratus

Từ đồ thị hình 10, chúng ta thấy sự biến đổi độc tính trong các bộ phận của loài

cá Nóc L. sceleratus theo các tháng nghiên cứu là rất rõ ràng và có chung một quy

luật biến đổi.

Mức độc tính ở các bộ phận của loài này đều thấp nhất vào tháng 10. Vào thời

gian này, tinh sào có độc tính là 5,36 MU/g, ruột là 4,86 MU/g, ở thịt là 2,44 MU/g, ở

gan là 0,80 MU/g. Da và mật có kết quả âm tính với MBA. Nhƣ vậy, ở tháng này

mức độc của loài này là rất thấp. Theo quy định về độ độc, các bộ phận có mức độc

dƣới 10 MU/g thì đƣợc coi là không độc.

Tuy nhiên vào tháng 1 và các tháng sau đó thì mức độc ở các bộ phận đều tăng

lên. Đặc biệt vào tháng 4, độc tính ở trứng đạt mức độc mạnh với 385,36 MU/g. Đây

là thời điểm loài cá Nóc này mang trứng đang ở giai đoạn V, giai đoạn chuẩn bị cho

đẻ trứng.

Các bộ phận khác có mức độc tính tăng lên mức cao nhất khi đến thời điểm

tháng 5. Trong tháng này, gan ở mức độc rất mạnh với 1841,80 MU/g. Độc tính ở

ruột là ở độ độc mạnh với 435,02 MU/g, ở thịt là 68,51 MU/g, ở da là 46,51 MU/g.

Đến tháng 6, và các tháng sau đó, độc tính trong các bộ phận của loài này lại

giảm xuống.

Nhƣ vậy, cá Nóc đầu thỏ chấm tròn L. scleratus là loài có mức độ độc mạnh,

mức độc đó không chỉ biến động khác nhau giữa các bộ phận mà biến động rất rõ

ràng theo thời gian trong năm. Loài này có độc tính cực độc vào tháng 4, 5 và 6 và

giảm độc tính đến mức thấp nhất khi đến tháng 10.

Là loài cá Nóc thƣờng gặp, có kích thƣớc lớn, thịt trắng và trông hấp dẫn,

nhƣng chúng ta hoàn toàn tuyệt đối không đƣợc sử dụng loài cá Nóc này làm thực

phẩm.

3.1.2.3. Cá Nóc vằn Takifugu oblongus (Bloch, 1786)

Loài cá Nóc này có kích thƣớc vừa phải, thƣờng sống ở cửa sông, vùng nƣớc

ven bờ và là loài thƣờng gặp. Chúng tôi đã thu mẫu, phân tích độc tính của loài này

với 6 tháng trong năm, trong đó có 5 tháng liên tiếp từ tháng 1 đến tháng 5 và các

mẫu tháng 10.

Kết quả phân tích đã cho thấy ở loài này trứng độc rất mạnh, gan và ruột độc

mạnh, thịt, da, mật, tinh sào độc nhẹ. Sự biến động độc tính không chỉ giữa các bộ

phận mà theo các tháng trong năm, các bộ phận còn có sự biến động rất khác nhau,

thể hiện rõ trên đồ thị hình 11.

0.1

1

10

100

1000

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

ThÞt

Da

Gan

Ruét

MËt

Trøng

Tinh sµo

§-êng trung

b×nh

Hình 11: Đồ thị biểu diễn biến động độc tính theo các tháng

trong các bộ phận của loài T. oblongus

Nhìn trên đồ thị chúng ta thấy rằng sự biến động về hàm lƣợng độc tố trong các

bộ phận của cơ thể cá Nóc loài T. oblongus theo các tháng là không giống nhau và

phức tạp.

Trứng có mức độc mạnh vào tháng 2 và độc rất mạnh vào tháng 10. Vào tháng

2, mức độc là 203,21 MU/g, đây là lúc cá thể cái vừa sinh sản xong, trứng đang ở giai

đoạn VI-2. Còn ở tháng 10, trứng ở giai đoạn IV và V, cá chuẩn bị đẻ trứng, mức độc

tăng vọt lên đến 1553 MU/g.

Độc tính ở gan, da, thịt, ruột có sự biến đổi khá giống nhau. Vào tháng 2, mặc

dù trứng có mức độc mạnh nhƣng các bộ phận này lại cho kết quả âm tính với MBA.

Đến tháng 10, độc tính trong các bộ phận này đều tăng và đạt mức cao, trong đó gan

có mức độc cao nhất với 698,25 MU/g. Độc tính ở ruột là 250,13 MU/g, ở da là 12,51

MU/g.

Kết quả nghiên cứu cho thấy loài cá Nóc này có sự biến động độc tố giữa các

tháng khá phức tạp, là loài có mức độc mạnh, trứng thì độc rất mạnh, nhƣng nhìn

chung do có hiểu biết và kinh nghiệm nên ngƣ dân thƣờng vứt bỏ loài cá này trên

biển, ngay sau khi đánh bắt, một số lƣợng ít loài này đƣợc mang về bờ vì có lẫn trong

nhiều loài cá khác. Vì thế đã không xẩy ra các vụ ngộ độc gây tử vong do ăn phải loài

cá Nóc này.

3.1.2.4. Cá Nóc chuột vằn bụng Arothron hispidus (Linnaeus, 1758)

Cá Nóc chuột vân bụng A. hispidus là loài thƣờng bắt gặp ở biển Trung bộ và

biển Nam bộ. Các nghiên cứu của Đỗ Tuyết Nga và cs., 2003, Võ Sĩ Tuấn và cs.,

2004 đã ghi nhận loài này chỉ có độc tố trong da và trứng. Tuy nhiên, trong nghiên

cứu này, kết quả phân tích cho thấy đây là loài độc rất mạnh, thêm vào đó mức độ

độc cũng thay đổi khá lớn theo các tháng thu mẫu. Sự biến động độc tính đó đƣợc thể

hiện rõ trên đồ thị hình 12.

0.1

1

10

100

1000

10000

012345678910 11 12

ThÞt

Da

Gan

Ruét

MËt

Trøng

Tinh sµo

§-êng trung

b×nh

Hình 12: Đồ thị biểu diễn biến động độc tính theo các tháng trong năm

của các bộ phận loài A. hispidus

Ở loài này, mùa vụ sinh sản của chúng là vào khoảng tháng 8 - 9, đây cũng là

thời điểm có mức độ độc rất mạnh, độc tính ở buồng trứng lên đến 2343,60 MU/g.

Tuy nhiên, độc tính trung bình cao nhất của loài A. hispidus trong nghiên cứu này là

các mẫu bắt gặp vào tháng 1. Vào thời điểm này, trứng có độc tính lên tới 3131,52

MU/g. Giai đoạn này, mẫu trứng phân tích cũng đang ở độ V (giai đoạn V), cá chuẩn

bị cho đẻ trứng.

Điều đặc biệt dễ nhận thấy khi so sánh mức độ độc với các loài khác, ở loài này

là độc tính ở da đạt mức độc mạnh và cao hơn so với bộ phận gan mà đƣợc coi là nơi

tích tụ độc tố và cao hơn một số bộ phận khác. Mức độc tính trong da đạt giá trị cao

nhất vào thời điểm tháng 1 và tháng 9. Vào tháng 1, độc tính lên tới 201,96 MU/g,

còn tháng 9 là 133,81 MU/g.

Tuy rằng độc tính ở các bộ phận khác nhƣ thịt, gan, ruột, mật là không cao,

nhƣng theo các nhà khoa học Nhật Bản, độc tố có thể tích lũy trong các cơ quan khác

nhau của cơ thể tùy thuộc vào từng thời điểm khác nhau.

Các kết quả phân tích cho thấy vào tháng 5 và tháng 10 độc tính của loài này

giảm mạnh. Kết quả phân tích theo MBA là âm tính đối với các mẫu thu đƣợc ở

tháng 10.

Cá Nóc chuột vân bụng Arothron hispidus là một trong những loài cá Nóc có

kích thƣớc lớn, thịt cá dai, trắng nên khá hấp dẫn. Tuy nhiên, nếu ăn phải một buồng

trứng vào mùa sinh sản của loài cá Nóc này, khoảng 20 gam hoặc hơn, có thể gây tử

vong 4 - 5 ngƣời. Trên thực tế, ở Việt Nam, đã từng xẩy ra trƣờng hợp cả gia đình bị

tử vong do ăn phải buồng trứng cá Nóc. Do vậy, các cơ quan có chức năng cần tuyên

truyền để ngƣời dân, đặc biệt là ngƣ dân ven biển tuyệt đối không đƣợc sử dụng loài

này làm thực phẩm.

3.1.2.5. Cá Nóc chuột chấm đen Arothron stellatus (Bloch & Schneider, 1801)

Nóc chuột chấm đen A. stellatus là loài thƣờng bắt gặp ở biển Trung bộ và biển

Nam bộ. Trong các nghiên cứu của Đỗ Tuyết Nga và cs., 2004, chỉ phát hiện độc tính

trong trứng của loài này với hàm lƣợng khá cao. Nghiên cứu của Tabeta (1984),

Shiomi và Nagashima (2000) ghi nhận độc tính rất mạnh ở trứng, độc nhẹ ở gan,

không độc ở thịt, da, ruột.

Trong nghiên cứu này, tất cả các bộ phận thịt, da, gan, ruột, mật, trứng và tinh

sào đều cho kết quả dƣơng tính khi thử nghiệm MBA. Sự biến động độc tính của loài

này theo các tháng trong năm là khá rõ ràng. Trong đó, trứng là nơi tập trung độc tố

cao nhất. Vào tháng 9 và tháng 10 độc tính ở trứng lên tới 2487,01 MU/g. Vào tháng

5, trứng có độc tính thấp nhất là 19,51 MU/g.

Một số bộ phận khác đạt mức độc tính cao nhất ở các tháng khác nhau. Gan đạt

mức cao nhất vào tháng 10 (46,70 MU/g). Tinh sào cũng có mức cao nhất vào tháng

này (355,40 MU/g). Phần thịt của các mẫu thu vào tháng 3 có độc tính là 17,63

MU/g, ở mức độc nhẹ. Trong tháng 3, da cũng đạt mức độc tính cao nhất với 85,25

MU/g.

Riêng các mẫu thu đƣợc vào tháng 1 đều cho kết quả âm tính khi thử nghiệm

MBA.

Cũng nhƣ loài Arothron hispidus, loài này có kích thƣớc lớn, thịt dai, trắng và

thƣờng dễ bắt gặp. Tuy nhiên, tránh sử dụng loài này để làm thực phẩm.

Nhận xét chung:

Qua kết quả nghiên cứu về biến động độc tính theo các tháng trong năm của 5

loài cá Nóc trên đây, chúng tôi đi đến một số kết luận:

- Tính độc trong các loài biến động khá phức tạp theo thời gian. Độc tố trong

một bộ phận có thể có hàm lƣợng ở mức thấp vào tháng này nhƣng sẽ đạt mức cao

vào tháng khác. Trứng và gan là những bộ phận có độc tính cao và cho thấy sự biến

động độc tính rõ ràng nhất.

- Thời điểm cá Nóc vào mùa sinh sản (thông thƣờng là các tháng 2 - 3 hoặc các

tháng 7-9), độc tính trong trứng và một số bộ phận khác ở mức cao nhất, đạt mức độc

rất mạnh. Ở 2 loài Torquigener brevipinnis và Lagocephalus sceleratus, độc tính

trong các bộ phận cao nhất vào tháng 5 và tháng 6.

- Phần thịt có thể cho kết quả âm tính với MBA hoặc có mức không độc (dƣới

10 MU/g) vào một số tháng trong năm. Tuy nhiên, tuyệt đối không đƣợc sử dụng thịt

hay bất kỳ một bộ phận nào của các loài cá Nóc này làm thực phẩm, rất nguy hiểm

cho sức khỏe và tính mạng con ngƣời.

3.1.3. Biến động độc tính theo giai đoạn chín sinh dục

Để tiến hành nội dung nghiên cứu này, chúng tôi nghiên cứu sự biến động độc

tính theo giai đoạn chín sinh dục riêng rẽ cho từng giới tính ở từng loài cá Nóc. Đối

với cá thể đực, độ chín sinh dục ở tinh sào bao gồm 5 giai đoạn, đƣợc ký hiệu theo

quy định bằng chữ số La Mã từ I đến V. Đối với cá thể cái, độ chín sinh dục ở trứng

gồm 6 giai đoạn, đƣợc đánh ký hiệu từ I đến VI.

Việc thu đƣợc đầy đủ các giai đoạn chín sinh dục của các loài là vô cùng khó

khăn vì phụ thuộc khách quan vào khả năng bắt gặp, số lƣợng mẫu, biến động của

thời tiết, địa điểm thu mẫu và tập tính của từng loài cá Nóc. Ngoài ra, sự khó khăn

trong thu mẫu còn do hiện nay Chính phủ đang có lệnh cấm thu mua, chế biến và

kinh doanh cá Nóc, nên hầu hết ngƣ dân sau khi đánh bắt cá, thƣờng đổ hết cá Nóc

trên biển, chỉ một số ít lƣợng cá Nóc có lẫn trong các mẻ cá đƣợc đƣa về bờ. Tuy

nhiên, chúng tôi đã cố gắng thu thập mẫu trên tàu nghiên cứu, thu thập mẫu tại các

bến cá, cảng cá để phục vụ nội dung nghiên cứu này.

Các cá thể từng loài sau khi đã xác định độ chín sinh dục, đƣợc phân tích độc

tính trong các bộ phận bằng phƣơng pháp thử sinh học trên chuột (MBA).

Sau đây là số liệu phân tích độc tính theo các giai đoạn chín sinh dục của các

loài nghiên cứu.

3.1.3.1. Cá Nóc vằn Takifugu oblongus (Bloch, 1786)

Trong số các loài nghiên cứu, loài cá Nóc vằn T. oblongus có số mẫu thu đƣợc

theo các giai đoạn chín sinh dục đầy đủ nhất, bao gồm: 4 giai đoạn cho giới tính đực,

5 giai đoạn cho giới tính cái. Dƣới đây là độc tính theo từng giai đoạn cho từng giới

tính.

a/ Độc tính theo các giai đoạn chín sinh dục ở cá thể đực

Các giai đoạn chín sinh dục ở cá thể đực loài T. oblongus đã thu thập đƣợc gồm

các giai đoạn II, III, IV và V. Kết quả phân tích độc tính theo các giai đoạn chín sinh

dục đƣợc thể hiện trên hình 13.

ThÞt

Da

Gan

Ruét

MËt

Tinh sµo

§-êng

trung b×nh

Hình 13: Độc tính theo các giai đoạn chín sinh dục ở cá thể đực T. oblongus

Hình 13 cho thấy độc tính theo các giai đoạn chín sinh dục ở cá thể đực thay đổi

theo kiểu hàm số sin. Ở giai đoạn II, độc tính của các bộ phận đang ở mức độ cao,

đến giai đoạn III độc tính giảm xuống cực tiểu (các bộ phận đều có độc tính ở mức

ND). Sau đó độc tính lại tăng nhanh và đạt cực đại ở giai đoạn IV đối với tất cả các

bộ phận, đặc biệt gan chứa độc tố cao nhất. Nhƣng đến giai đoạn V, độc tính ở các bộ

phận đều giảm xuống.

Đƣờng trung bình trên hình 14 cũng cho thấy các cá thể đực đang ở độ chín sinh

dục giai đoạn IV có độc tính cao nhất.

b/ Độc tính theo các giai đoạn chín sinh dục ở cá thể cái

Các giai đoạn chín sinh dục ở cá thể cá Nóc cái T. oblongus chúng tôi đã phân

tích đƣợc gồm các giai đoạn II, III, IV, V và VI. Kết quả xử lý số liệu phân tích độc

tính theo các giai đoạn chín sinh dục đƣợc thể hiện trên hình 14.

Kết quả phân tích cho thấy ở phần thịt không có sự thay đổi độc tính theo các

giai đoạn chín sinh dục, các cá thể đã phân tích đều không có độc tính ở thịt (ND).

Riêng trứng là bộ phận có độc tính lớn nhất và có sự thay đổi độc tính theo giai đoạn

nhiều nhất.

Xét về mức độ tính độc của các cá thể đã phân tích thì thấy ở giai đoạn II trứng

có độc tính cao nhất, đến giai đoạn III lại giảm xuống, đến giai đoạn IV độc tính lại

tăng dần lên và đạt tƣơng đối cao ở giai đoạn V, sau đó thì giảm xuống cực tiểu ở giai

đoạn VI. Giai đoạn này, cá đã hoàn thành chu trình sinh sản trong năm.

ThÞt

Da

Gan

Ruét

MËt

Trøng

§-êng trung b×nh

Hình 14: Độc tính theo các giai đoạn chín sinh dục ở cá thể cái T. oblongus

Nếu xét tổng thể về mức độ độc của tất cả các bộ phận thì ở giai đoạn V,

T.oblongus tập trung hàm lƣợng độc tố cao nhất. Có lẽ đây là mùa sinh sản chính của

chúng.

3.1.3.2. Cá Nóc chấm cam vằn mắt Torquigener brevipinnis (Regan, 1903)

Ở loài cá Nóc này, chúng tôi đã thu đƣợc các mẫu của một số giai đoạn chín

sinh dục. Đối với cá thể đực, bao gồm giai đoạn II và IV; cá thể cái là các giai đoạn II

và III. Kết quả phân tích độc tính trong các giai đoạn chín sinh dục đƣợc trình bày sau

đây.

a/ Độc tính theo các giai đoạn chín sinh dục của các cá thể đực

Sự biến động độc tính trong các bộ phận theo các giai đoạn II và IV ở loài này

đƣợc biểu thị trong bảng 10. Kết quả phân tích các cá thể đực loài này cho thấy, có 2

xu hƣớng biến động độc tính trái ngƣợc nhau trong các bộ phận ở hai giai đoạn chín

sinh dục II và IV. Bộ phận tinh sào của các cá thể đực ở giai đoạn IV có độc tính cao

hơn 3,2 lần so với các các thể đực ở giai đoạn II (19,76 MU/g). Điều này cho thấy bộ

phận sinh dục đực sẽ chứa độc tố cao hơn khi càng đến gần giai đoạn thành thục.

Bảng 10: Độc tính trong các bộ phận của các cá thể đực loài cá Nóc T. brevipinnis

ở các giai đoạn chín sinh dục khác nhau

Các bộ phận khác gồm thịt, da, gan, ruột của các cá thể đực có xu hƣớng biến

động độc tính theo xu hƣớng ngƣợc lại với sự biến động độc tính ở tinh sào. Các bộ

phận này ở các cá thể đực giai đoạn II có độc tính ở cao hơn so với các cá thể giai

đoạn IV. Trong đó, bộ phận gan và ruột biểu hiện về sự biến động rõ ràng nhất. Độc

tính ở gan chênh lệch 5,32 lần giữa 2 giai đoạn, còn ruột là 20,08 lần.

b/ Độc tính theo các giai đoạn chín sinh dục ở các cá thể cái

Các giai đoạn chín sinh dục ở cá thể cá Nóc cái T. brevipinnis đã phân tích đƣợc

gồm các giai đoạn II và III. Từ bảng 11 cho thấy, tất cả các bộ phận phân tích ở các

cá thể cái giai đoạn chín sinh dục II đều cho kết quả cao hơn so với giai đoạn III.

Mức chênh lệch độc tính ở trứng giữa giai đoạn II và III không lớn, trứng giai đoạn II

có độc tính chỉ cao hơn 4,6 lần so với giai đoạn III. Tuy nhiên, ở các bộ phận khác, sự

chênh lệch về độc giữa 2 giai đoạn là rất lớn. Gan ở các cá thể giai đoạn II có độc tính

gấp 31 lần so với giai đoạn III, ở ruột chênh lệch 26 lần, thịt là 21 lần và da là 17 lần.

Bảng 11: Độc tính trong các bộ phận của các cá thể cái loài cá Nóc T. brevipinnis

ở các giai đoạn chín sinh dục khác nhau

Nhƣ vậy, so sánh và phân tích số liệu ở 2 bảng 10 và 11 , có thể thấy độc tính ở

các cá thể cái loài T. brevipinnis có độc tính cao hơn so với cá thể đực. Các bộ phận

thịt, da, gan, ruột, trứng ở các cá thể có độ chín sinh dục thấp hơn nhƣng lại có độc

tính cao hơn. Tuy nhiên, cần thiết phải nghiên cứu thêm các giai đoạn khác để có kết

luận chính xác hơn nữa.

3.1.3.3. Cá Nóc đầu thỏ chấm tròn Lagocephalus sceleratus (Gmelin, 1789)

a/ Độc tính theo các giai đoạn chín sinh dục của các cá thể đực

Ở loài cá Nóc này, chúng tôi đã thu mẫu và phân tích độc tính theo độ chín sinh

dục của các cá thể đực đƣợc 3 giai đoạn II, III và V.

Kết quả xử lý số liệu phân tích độc tính trên bảng 12 cho thấy sự biến động độc

tính trong các bộ phận theo các giai đoạn chín sinh dục ở giới tính đực loài này khá

phức tạp. Độc tính trong các bộ phận biến đổi theo các giai đoạn theo các chiều

hƣớng khác nhau.

Bảng 12: Độc tính trong các bộ phận của các cá thể đực loài cá Nóc L. sceleratus

ở các giai đoạn chín sinh dục khác nhau

Tinh sào ở giai đoạn III có độc tính cao hơn so với các giai đoạn II và V thì các

bộ phận khác ở giai đoạn này lại có độc tính rất thấp: thịt, da, gan, mật đều cho kết

quả âm tính với MBA, ruột có độc tính là 9,93 MU/g.

Các bộ phận thịt, da, gan ở các cá thể giai đoạn II cao hơn so với giai đoạn V,

nhƣng ruột, mật và tinh sào thì có độc tính thấp hơn.

b/ Độc tính theo các giai đoạn chín sinh dục ở các cá thể cái

Đối với các cá thể cái, chúng tôi chỉ thu đƣợc 2 giai đoạn II và V để phân tích.

Có thể so sánh độc tính giữa 2 giai đoạn này qua số liệu bảng 13.

Bảng 13: Độc tính trong các bộ phận của các cá thể cái loài cá Nóc L. sceleratus

ở các giai đoạn chín sinh dục khác nhau

Các giai đoạn

chín sinh dục

Ở các cá thể cái loài L. sceleratus, cũng có sự biến động độc tính theo 2 chiều

hƣớng ngƣợc nhau của các bộ phận giữa 2 giai đoạn. Trứng ở giai đoạn V có độc tính

cao hơn so với giai đoạn II. Giai đoạn chín sinh dục V là giai đoạn chuẩn bị cho quá

trình đẻ trứng ở cá, vì vậy mức tập trung cao của độc tố trong trứng ở giai đoạn này

có thể là yếu tố rất quan trọng trong quá trình sinh sản của các loài cá Nóc.

Ngƣợc với xu hƣớng tăng mức độc tính ở giai đoạn V của trứng, các bộ phận

khác giảm mức độc tính xuống. Có thể thấy rõ nhất sự giảm độc tính ở gan: từ 206,48

MU/g ở giai đoạn II giảm xuống còn 61,05 MU/g ở giai đoạn V. Độc tính ở ruột là

giảm ít nhất.

Ở loài này các cá thể cái cũng có độc tính cao hơn so với các cá thể đực. Chúng

ta có thể nhận thấy, khi độc tính của bộ phận sinh dục tăng thì mức tập trung độc tố

trong các bộ phận khác giảm xuống rõ rệt. Qua đó thấy rằng độc tố có thể có vai trò

nhất định nào đó trong quá trình sinh sản của cá Nóc.

3.1.3.4. Cá Nóc chuột vằn bụng Arothron hispidus (Linnaeus, 1758)

Mặc dù đã cố gắng theo các chuyến điều tra khảo sát thu thập mẫu, song chúng

tôi cũng mới chỉ thu mẫu và phân tích đƣợc độc tính của 2 giai đoạn chín sinh dục ở

các cá thể cái ở loài cá Nóc này: giai đoạn II và giai đoạn VI.

Bảng 14: Độc tính trong các bộ phận của các cá thể cái loài cá Nóc A. hispidus

ở các giai đoạn chín sinh dục khác nhau

Các giai đoạn

chín sinh dục

Số liệu trên bảng 14 cho thấy tất cả mẫu các cá thể ở giai đoạn VI đều cho kết

quả âm tính với MBA. Các bộ phận phân tích ở các cá thể có trứng đang ở giai đoạn

II đều cho kết quả độc tính từ mức độc nhẹ đến độc mạnh. Trong đó, da là bộ phận có

độc tính mạnh nhất với trung bình là 125,34 MU/g. Trứng ở mức độc nhẹ với 11,45

MU/g.

Giai đoạn VI là giai đoạn cá đã hoàn thành việc đẻ trứng. Khi phẫu thuật các

mẫu này, không còn thấy trứng trong buồng trứng mà chỉ còn vỏ bao bên ngoài.

Chúng tôi đã phân tích độc tính của toàn bộ phần còn lại của buồng trứng và cho kết

quả nhƣ trên.

3.1.3.5. Cá Nóc chuột chấm đen Arothron stellatus (Bloch & Schneider, 1801)

Với loài này, chúng tôi cũng mới chỉ phân tích đƣợc độc tính 2 giai đoạn chín

sinh dục ở các cá thể đực: giai đoạn II và giai đoạn III.

Bảng 15: Độc tính trong các bộ phận của các cá thể đực loài cá Nóc A. stellatus

ở các giai đoạn chín sinh dục khác nhau

Các giai đoạn

chín sinh dục

Từ bảng số liệu trên có thể thấy rằng sự biến động độc tính ở loài này theo 2

giai đoạn chín sinh dục không đƣợc rõ ràng. Các bộ phận da, ruột và tinh sào của các

cá thể đang ở giai đoạn II có độc tính cao hơn so với các cá thể giai đoạn III. Mẫu

tinh sào ở giai đoạn III cho kết quả âm tính với MBA. Tuy nhiên, mức độc tính ở tinh

sào giai đoạn II đƣợc phát hiện ở mức thấp (2,86 MU/g), mức này đƣợc coi là không

độc.

Bộ phận da cho thấy sự chênh lệch rõ ràng nhất về độc tính giữa 2 giai đoạn.

Độc tính trong mẫu da của các cá thể giai đoạn II gấp 5,38 lần so với các cá thể ở giai

đoạn III. Thịt và gan có sự chênh lệch độc tính không đáng kể giữa 2 giai đoạn chín

sinh dục này.

Nhận xét chung:

Qua kết quả phân tích độc tính của 5 loài nghiên cứu theo từng giai đoạn chín

sinh dục, chúng tôi đƣa ra một số nhận xét cơ bản nhƣ sau:

- Độc tính trong các bộ phận của các cá thể cái cao hơn so với các thể đực.

- Có sự biến động độc tính trong các bộ phận cùa mỗi loài theo các giai đoạn

chín sinh dục khác nhau.

- Khi độc tố tập trung trong các bộ phận sinh dục tăng lên thì độc tố trong các

bộ phận khác lại giảm đi.

- Các bộ phận sinh dục khi đạt đến độ chín chuẩn bị cho sinh sản thì thƣờng có

mức độc tính cao. Sau khi sinh sản thì mức độc tính giảm xuống.

3.1.3. Biến động độc tính theo vùng địa lý

Độc tính trong các loài cá Nóc không chỉ biến động theo loài, theo thời gian,

theo giai đoạn chín sinh dục, theo giới tính mà nhiều nhà khoa học trên thế giới đã

chứng minh đƣợc độc tính trong cá Nóc còn biến động theo vùng địa lý. Nghĩa là một

loài cá Nóc có thể sẽ không độc ở vùng biển này, nhƣng lại rất độc ở vùng biển khác.

Biển Việt Nam trải dài từ Bắc đến Nam với hơn 3200 km và rất đa dạng về

thành phần loài cá Nóc, trong đó có nhiều loài cá Nóc độc. Chúng tôi chia các vùng

biển Việt Nam thành: vịnh Bắc bộ (vùng biển từ Quảng Ninh - Quảng Bình), biển

Trung bộ (vùng biển từ Quảng Trị - Ninh Thuận), biển Nam bộ (vùng biển Bình

Thuận - Kiên Giang) để nghiên cứu sự biến động độc tố theo vùng biển trong một số

loài cá Nóc.

Trong nghiên cứu này của chúng tôi thì chỉ có loài cá Nóc vằn T. oblongus thu

đƣợc trên cả 3 vùng biển: Bắc, Trung, Nam. Còn các loài T. brevipinnis, L. sceleratus

và A. stellatus chỉ thu đƣợc các mẫu ở 2 vùng biển Trung Bộ và Nam Bộ.

Các mẫu đƣợc thu thập và phân tích độc tính có sự đồng đều về khối lƣợng,

kích thƣớc, cùng tháng thu mẫu, cùng giai đoạn chín sinh dục. Sau đây là các kết

quả phân tích độc tố của từng loài cho nội dung này.

3.1.3.1. Cá Nóc vằn Takifugu oblongus (Bloch, 1786).

Loài cá Nóc vằn Takifugu oblongus thu đƣợc ở cả 3 vùng biển: Hải Phòng,

Nghệ An (vịnh Bắc bộ), Khánh Hòa (biển Trung bộ) và Bình Thuận (biển Nam Bộ).

Số liệu phân tích ở bảng 16 cho thấy có sự biến động khá lớn về độc tố của loài giữa

3 vùng.

Bảng 16: Độc tính trong các bộ phận của loài T. oblongus ở 3 vùng biển Việt Nam

Các mẫu thu đƣợc ở biển Trung bộ có độc tính trung bình cao nhất là 192,44

MU/g, gấp 2,4 lần độc tính trung bình các mẫu thu đƣợc ở biển Nam bộ (78,92

MU/g) và gấp 12,3 lần độc tính trung bình các mẫu thu đƣợc ở vịnh Bắc bộ (15,60

MU/g).

Các kết quả nghiên cứu cho thấy độc tính ở bộ phận gan và trứng có tính biến

động theo vùng địa lý rõ ràng nhất. Gan của các mẫu thu đƣợc ở vùng biển Trung Bộ

có độc tính mạnh (260,56 MU/g), trong khi ở vùng biển Nam Bộ và vịnh Bắc bộ độc

tính yếu hơn rất nhiều (42,90 MU/g và 13,70 MU/g). Trứng của các mẫu thu đƣợc ở

vùng biển Vịnh Bắc bộ có độc tính yếu (69,68 MU/g), còn các mẫu thu đƣợc tại 2

vùng biển Trung Bộ và Nam bộ có độc tính mạnh (780,73 MU/g và 432,57 MU/g).

Ngoài ra, ruột và tinh sào của các mẫu cá Nóc vùng biển Trung bộ cũng có độc tính

cao hơn so với 2 vùng biển vịnh Bắc bộ và biển Nam bộ.

3.1.3.2. Cá Nóc chuột chấm đen Arothron stellatus (Bloch & Schneider, 1801)

Trong các đợt khảo sát và thu mẫu, chúng tôi đã thu đƣợc các mẫu của loài này

thuộc 2 vùng biển: Vùng biển Nha Trang thuộc tỉnh Khánh Hòa (biển trung Bộ) và

vùng biển Phan Thiết - Bình Thuận. Số liệu ở trên bảng 17 cho thấy có sự biến động

rất lớn về độc tính của loài giữa 2 vùng biển. Các mẫu thu đƣợc ở vùng biển Trung

bộ có độc tính trung bình là 174,02 MU/g, gấp 31 lần độc tính các mẫu thu đƣợc ở

vùng biển Nam bộ (5,59 MU/g).

Bảng 17: Độc tính trong các bộ phận của loài cá Nóc A. stellatus

thuộc 2 vùng biển Trung bộ và Nam bộ

Kết quả phân tích cho thấy tất cả các bộ phận phân tích gồm: trứng, gan, ruột,

da và tinh sào ở các cá thể sống vùng biển Trung bộ độc hơn nhiều so với các cá thể

sống ở vùng biển Nam bộ. Trong đó mức chênh lệch độc tính ở mẫu trứng giữa 2

vùng là lớn nhất với 53 lần. Mẫu thịt và mẫu tinh sào của các cá thể thu đƣợc ở biển

Nam bộ cho kết quả âm tính với MBA. Mẫu thịt của các cá thể thu đƣợc ở vùng biển

Trung bộ có độc tính thấp (5,34 MU/g), còn mẫu tinh sào của các cá thể này thì lại có

mức độc mạnh (105,55 MU/g).

Nhƣ vậy, kết quả nghiên cứu đã cho thấy loài cá Nóc chuột Arothron stellatus

sống ở vùng biển Trung bộ có độc tính cao hơn so với khi chúng sống ở vùng biển

Nam bộ.

3.1.3.3. Cá Nóc chấm cam vằn mắt Torquigener brevipinnis (Regan, 1903)

Loài cá Nóc chấm cam vằn mắt T. brevipinnis là cũng loài có độc tính rất cao,

có thể bắt gặp nhiều ở 2 vùng biển Trung bộ và Nam bộ. Các mẫu loài này đã đƣợc

thu thập ở các bến cá tại Khánh Hòa và trên tàu đánh cá của ngƣ dân tại vùng biển

Quảng Ngãi, Khánh Hòa và vùng biển Bình Thuận. Tuy nhiên, phần lớn các mẫu thu

đƣợc đều là giới tính đực và đang ở giai đoạn chín sinh dục II.

Số liệu về phân tích độc tính của loài T. brevipinnis ở 2 vùng biển Trung bộ và

Nam bộ ở bảng 18 cho thấy: các mẫu thu đƣợc ở vùng biển Trung bộ cho kết quả

phân tích độc tính trung bình ở mức độc mạnh (152,14 MU/g), gấp hơn 6 lần so với

mức độc trung bình của các mẫu thu đƣợc ở vùng biển Nam bộ (24,24 MU/g).

Bảng 18: Độc tính trong các bộ phận của loài cá Nóc T. brevipinnis

thuộc 2 vùng biển Trung bộ và Nam bộ

Trong các bộ phận đƣợc phân tích, ruột, thịt và gan cho thấy sự biến động độc

tính lớn nhất. Ruột của mẫu thu đƣợc ở biển Trung bộ có độc tính cao gấp 18,8 lần so

với mẫu thu đƣợc ở biển Nam bộ. Độc tính ở thịt cao hơn 7 lần và ở gan cao hơn gần

6 lần. Chênh lệch độc tính ở tinh sào của các mẫu giữa 2 vùng là không đáng kể. Mẫu

này ở biển Trung bộ là 55,70 MU/g còn ở biển Nam bộ là 43,65 MU/g.

3.1.3.4. Cá Nóc đầu thỏ chấm tròn Lagocephalus sceleratus (Gmelin, 1789)

Số mẫu cá nóc loài này thu đƣợc ở 2 vùng biển Khánh Hòa và Bình Thuận hầu

hết là giới tính cái ở độ chín sinh dục giai đoạn V. Chính vì vậy mà kết quả phân tích

độc tính trong các bộ phận của loài này đều có mức độ cao (xem bảng 19) và thể hiện

khá rõ về sự biến động độc tính giữa 2 vùng biển.

Bảng 19: Độc tính trong các bộ phận của loài cá Nóc L. sceleratus

thu thập đƣợc 2 vùng biển Trung bộ và Nam bộ

Sự biến động độc tính theo vùng biển ở loài này khác với các loài trên. Độc tính

trung bình của các mẫu thu đƣợc ở biển Nam bộ (207,98 MU/g) cao hơn so với các

mẫu thu đƣợc ở biển Trung bộ (77,74 MU/g).

Các bộ phận ruột và trứng cho thấy sự biến động độc tính lớn nhất. Độc tính ở

ruột của mẫu thu đƣợc từ vùng biển Nam bộ (350 MU/g) cao gấp 3,5 lần so với mẫu

thu đƣợc từ biển Trung bộ. Chênh lệch độc tính ở trứng là 2,8 lần.

Độc lực trong gan của các mẫu ở 2 vùng biển đều ở mức độc mạnh và có sự

chênh lệch nhau không đáng kể. Mức độc của mẫu này ở biển Trung bộ là 351 MU/g

còn ở biển Nam bộ là 235,68 MU/g.

Nhận xét chung:

Với các kết quả nghiên cứu trên về biến động độc tính theo vùng biển của từng

loài, chúng tôi rút ra nhận xét rằng: có sự biến động rất rõ ràng về độc tính khi các

loài cá Nóc sống ở các vùng biển khác nhau. Các loài cá Nóc sống ở vùng biển Trung

bộ thƣờng có độc tính mạnh và rất mạnh, cao hơn nhiều lần so với các loài đó ở các

vùng biển vịnh Bắc bộ và Nam bộ. Tuy nhiên, cũng có loài khi sống ở vùng biển

Nam bộ thì có độc tính cao hơn, chẳng hạn nhƣ loài Lagocephalus sceleratus.

Sự biến động độc tính thể hiện rõ ràng nhất ở các bộ phận sinh dục, gan và ruột.

Đây là những bộ phận thƣờng có độc tính mạnh và rất mạnh.

Theo Nguyễn Văn Lệ (2006), Trung bộ là vùng biển có số lƣợng loài cá Nóc đa

dạng nhất ở Việt Nam (38 loài). Sản lƣợng cá Nóc đánh bắt đƣợc ở vùng biển này

cũng đạt cao nhất cả nƣớc, trong đó đáng chú ý nhất là tỉnh Khánh Hòa. Theo kết quả

phân tích độc tính cho thấy cá Nóc ở biển Trung bộ có độc tính ở mức rất cao và gấp

nhiều lần so với vùng biển khác tại Việt Nam. Có thể đây là lý do giải thích tại sao

các tỉnh miền Trung thƣờng xẩy ra phần lớn các vụ ngộ độc cá Nóc nhiều nhất cả

nƣớc.

3.2. NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN ĐỘC TỐ TRONG MỘT SỐ LOÀI CÁ

NÓC ĐỘC Ở BIỂN VIỆT NAM TRÊN HPLC

Ngoài việc phân tích độc tố theo phƣơng pháp thử sinh học trên chuột (MBA),

chúng tôi đã tiến hành phân tích độc trong 5 loài cá Nóc nghiên cứu trên hệ thống

sắc ký lỏng hiệu năng cao HPLC tại phòng thí nghiệm thuộc trƣờng Khoa học Nghề

cá - Đại Học Kitasato, Nhật Bản.

Dịch độc tố để phân tích trên hệ thốngHPLC đƣợc tách chiết tại phòng thí

nghiệm Hóa sinh thuộc Phòng Nghiên cứu Công nghệ Sau thu hoạch, Viện Nghiên

cứu Hải sản theo quy trình đã đƣợc mô tả trong phần phƣơng pháp nghiên cứu. Để

giữ bảo quản đƣợc mẫu gửi sang Nhật Bản, chúng tôi đã tiến hành nhƣ sau: cho 1

ml mỗi dịch chiết đƣợc của từng bộ phận từng loài vào từng ống Eppendorf 1,5 ml.

Cho thêm 10µl axit axetic băng vào mỗi 1 ml dịch chiết này. Các ống Eppendorf

đƣợc gắn kín chặt và gửi sang phòng thí nghiệm ở Nhật Bản để phân tích.

Kết quả phân tích hàm lƣợng độc tố trong 5 loài: T. brevipinnis, L. sceleratus,

T. oblongus, A. hispidus và A. stellatus bằng HPLC đƣợc trình bày chi tiết tại phụ

lục 4 và các sắc ký đồ ở phụ lục 5. Kết quả phân tích cho thấy rằng: trong dịch chiết

từ các bộ phận của những loài này cá Nóc này có các thành phần độc tố sau:

1/ Nhóm TTXs gồm TTX và các dẫn xuất của nó là 4-epi TTX, 4,9-anhydro

TTX

2/ Nhóm độc tố PSPs gồm STX và các dẫn xuất của nó là neo-STX, dc-STX,

GTX6, GTX5.

Các độc tố này có mặt với các tỷ lệ thành phần khác nhau tùy thuộc theo từng

loài cụ thể. Tỷ lệ % các loại độc tố trong 5 loài cá Nóc ở biển Việt Nam đƣợc trình

bày ở bảng sau đây:

Bảng 20: Tỷ lệ % các thành phần độc tố trong 5 loài cá Nóc độc ở biển Việt Nam

Tỷ lệ % các thành phần độc tố

Bảng trên cho thấy, các độc tố nhóm TTXs chiếm tỷ lệ cao hơn rất nhiều lần

so với các độc tố thuộc nhóm PSPs. Các độc tố TTXs chiếm tỷ lệ đến 97,47%, trong

khi các độc tố PSPs chỉ chiếm 2,53%.

Nhóm độc tố TTXs

Hầu hết các mẫu phân tích trên HPLC đều phát hiện có các thành độc tố TTX

và các dẫn xuất của nó với tỷ lệ khác nhau.

TTX chiếm tỷ lệ cao nhất trong loài Lagocephalus sceleratus với 60,08%. Cá

thể đực loài Arothron stellatus không phát hiện thấy có độc tố này, song lại có tỷ lệ

thành phần 4,9 - anhydro TTX rất cao (94,55%).

Trong nhóm TTXs thì 4,9 - anhydro TTX có tỷ lệ thành phần độc tố trung bình

cao nhất (55,82%), tiếp đến là TTX với 35,38%. Dẫn xuất 4-epi TTX có ở tất cả các

mẫu nhƣng có tỷ lệ thấp nhất, tỷ lệ trung bình là 6,27% so với các độc tố khác trong

nhóm.

Nhóm độc tố PSPs

Ngoài độc tố TTX và các dẫn xuất của TTX (4-epi TTX, 4,9-anhydro TTX),

trong dịch chiết các loài cá Nóc nghiên cứu còn chứa các độc tố PSPs (GTX6,

GTX5, STX và các dẫn xuất khác của STX là dcSTX và neoSTX). Sự có mặt và tỷ

lệ % các thành phần độc tố trong nhóm PSPs cũng rất khác nhau tùy thuộc theo loài,

theo từng bộ phận.

Số liệu trên bảng 20 cho thấy thành phần các độc tố PSPs chiếm tỷ lệ rất thấp

trong các dịch chiết đƣợc phân tích. Mẫu có tỷ lệ độc tố PSPs cao nhất là loài T.

brevipinnis. Ở loài này, thành phần các độc tố PSPs chiếm 8,44%, trong đó thành

phần GTX5 chiếm 4,42%, GTX5 chiếm 3,79%, STX chiếm 0,08%, còn dẫn xuất

của STX là neo STX chiếm 0,15%. Mẫu này không thấy có mặt của dcSTX.

Các loài còn lại đều không thấy sự có mặt của GTX6 và GTX5. Loài A.

stellatus không có cả thành phần dcSTX.

Tất cả các mẫu phân tích trên HPLC đều phát hiện đƣợc độc tố STX, tỷ lệ

trung bình của độc tố này trong các loài là 0,92%. Dẫn xuất của nó là neoSTX cũng

có mặt ở hầu hết các loài, cá thể đực Arothron stellatus không phát hiện thấy độc tố

này nhƣng cá thể cái loài này lại có độc tố này với tỷ lệ là 0,26%.

3.2.1. Thành phần và hàm lƣợng các độc tố trong loài cá Nóc T. brevipinnis

Tỷ lệ % các thành phần độc tố trên bảng 20 cho thấy loài cá Nóc này có hầu

hết các thành phần độc tố, trong đó các độc tố TTXs chiếm đến 91,56%, và các độc

tố PSPs chiếm 8,44%. Tuy nhiên, trong từng bộ phận của loài này hàm lƣợng và

thành phần các độc tố đó cũng biến động rất khác nhau. Kết quả phân tích định

lƣợng các độc tố trong dịch chiết của loài này đƣợc thể hiện ở bảng sau.

Bảng 21: Hàm lƣợng các độc tố trong các bộ phận của loài T. brevipinnis

Hàm lượng độc tố ( M~nmol/ml)

Số liệu phân tích cho thấy, hàm lƣợng các độc tố TTXs cao hơn so với các độc

tố PSPs. Bộ phận gan và tinh sào cho thấy sự chênh lệch rất lớn, hàm lƣợng các độc

tố TTXs trong các bộ phận này gấp 14,7 và 12,2 lần so với độc tố PSPs. Ở thịt và

da, sự chênh lệch về hàm lƣợng độc tố TTXs và PSPs tƣơng ứng là 5 và 7 lần.

Về hàm lượng các độc tố TTXs

Số liệu cho thấy các bộ phận đều phát hiện đƣợc các độc tố nhóm TTXs. Gan

có hàm lƣợng tổng cộng các độc tố TTXs cao nhất. Bộ phận này có hàm lƣợng TTX

là 18,055 M và 4,9-anhydro TTX là 9,458 M, đạt mức cao nhất trong các bộ

phận phân tích. Tiếp đến là tinh sào cũng có hàm lƣợng các độc tố này rất cao, TTX

là 16,555 M còn 4,9-anhydro TTX là 8,164 M. Thịt có hàm lƣợng tổng cộng các

độc tố TTXs thấp nhất (5,60 M), trong đó 4-epi TTX là 0,073 M, 4,9-anhydro

TTX là 1,409 M. Da có hàm lƣợng TTX thấp nhất trong các bộ phận với 3,69 M.

Về hàm lượng các độc tố PSPs

Các mẫu phân tích đều có mặt của GTX6 và GTX5, tuy nhiên với hàm lƣợng

rất thấp, trong mẫu gan chỉ là 1,315 M GTX6, mẫu tinh sào là 1,142 M. Mẫu da

có hàm lƣợng GTX6 thấp nhất với 0,156 M, còn GTX5 thấp nhất ở mẫu thịt

(0,315 M).

STX chỉ có mặt trong mẫu gan và tinh sào, với hàm lƣợng rất nhỏ, chỉ với 0,02

M và 0,04 M. Mẫu các bộ phận phân tích đều không phát hiện đƣợc dẫn xuất

dcSTX, còn neoSTX có mặt trong da, gan và tinh sào với hàm lƣợng rất nhỏ (0,03

và 0,04 M).

Nhƣ vậy, ở loài T. brevipinnis, trong nhóm độc tố TTXs, TTX có hàm lƣợng

chiếm ƣu thế hơn cả, với hàm lƣợng tổng cộng là 42,5 M; trong nhóm PSPs,

GTX5 có hàm lƣợng cao nhất với tổng cộng 3,22 M.

3.2.2. Thành phần và hàm lƣợng các độc tố trong loài cá Nóc L. sceleratus

Các mẫu loài cá Nóc này có hầu hết các thành phần độc tố, trong đó các độc tố

TTXs chiếm đến 95,87 %, và các độc tố PSPs chiếm 4,13%. Kết quả phân tích cho

thấy, trong từng bộ phận của loài này hàm lƣợng và thành phần các độc tố đó cũng

biến động rất khác nhau. Hàm lƣợng các độc tố tổng số TTXs cao hơn 14 lần so với

các độc tố PSPs. Bộ phận ruột ở loài này có hàm lƣợng độc tố tổng số TTXs và

PSPs chênh lệch nhau rất lớn, hàm lƣợng các độc tố TTXs là 7,986 M còn các độc

tố PSPs là 0,078 M. Không phát hiện thấy sự có mặt của các độc tố trong mẫu da,

còn ở tinh sào chỉ phát hiện có độc tố STX với hàm lƣợng rất nhỏ.

Bảng 22: Hàm lƣợng các độc tố trong các bộ phận của loài L. sceleratus

Hàm lượng độc tố ( M~nmol/ml)

Về hàm lượng các độc tố TTXs

4/6 bộ phận phân tích là: thịt, gan, ruột, mật đều phát hiện đƣợc 1 hoặc 2 thành

phần độc tố nhóm TTXs. Ruột và mật đều có mặt của TTX và dẫn xuất 4,9-anhydro

TTX. Các mẫu khác không có mặt của 4,9-anhydro TTX. TTX có hàm lƣợng cao nhất

ở ruột với 6,760 M; 4,9-anhydro TTX có hàm lƣợng cao nhất ở mật với 2,136 M.

Hàm lƣợng tổng cộng độc tố trong các bộ phận cho thấy TTX là thành phần

chiếm ƣu thế với 6,93 M, tiếp đến là 4,9-anhydro TTX. 4-epi chỉ có mặt trong mẫu

thịt với hàm lƣợng 0,71 M.

Về hàm lượng các độc tố PSPs

Các mẫu phân tích đều không phát hiện có GTX6 và GTX5. Mẫu da không có

độc tố nào trong nhóm PSPs. Gan và tinh sào chỉ phát hiện có thành phần STX với

hàm lƣợng tƣơng ứng là 0,043 M và 0,004 M.

Ruột và mật đều phát hiện thấy có mặt của STX và các dẫn xuất neoSTX,

dcSTX. Mẫu thịt chỉ có thành phần dẫn xuất neo STX với hàm lƣợng 0,103 M.

Độc tố STX và dẫn xuất neoSTX tập trung cao nhất ở mật với hàm lƣợng

tƣơng ứng là 0,125 M và 0,122 M. dc STX có hàm lƣợng cao nhất ở ruột (0,005

M).

Nhƣ vậy, ở loài L. sceleratus, trong nhóm độc tố TTXs, TTX có hàm lƣợng

chiếm ƣu thế hơn cả, với hàm lƣợng tổng cộng là 6,93 M; trong nhóm PSPs,

neoSTX có hàm lƣợng cao nhất với tổng cộng 0,26 M.

3.2.3. Thành phần và hàm lƣợng các độc tố trong loài cá Nóc T. oblongus

Phân tích độc tố loài cá Nóc này trên HPLC phát hiện đƣợc 6 thành phần độc

tố có trong dịch chiết, trong đó các độc tố TTXs chiếm đến 99,83%, còn các độc tố

PSPs chiếm tỷ lệ rất nhỏ, dƣới 0,17%. Hàm lƣợng của từng thành phần độc tố biến

động rất khác nhau trong từng bộ phận, từng giới tính. Kết quả phân tích ở bảng 23

cho thấy các độc tố TTXs trong cả cá thể đực và cá thể cái đều có hàm lƣợng cao

hơn rất nhiều lần so với với các độc tố PSPs. Hàm lƣợng tổng số các độc tố TTXs ở

cá thể đực là 84,9 M, gấp 1249 lần so với các độc tố PSPs (0,07 M). Sự chênh

lệch này ở cá thể cái là 356 lần. Kết quả phân tích cũng cho thấy hàm lƣợng độc tố

ở cá thể cái cao hơn so với cá thể đực.

Bảng 23: Hàm lƣợng các độc tố trong các bộ phận của loài T. oblongus

Hàm lượng độc tố ( M~nmol/ml)

Về hàm lượng các độc tố TTXs

Số liệu tổng số trên bảng cho thấy, hàm lƣợng các độc tố TTXs ở cá thể cái

là 337,29 M, cao gấp gần 4 lần so với cá thể đực. Các bộ phận cá thể cái đều phát

hiện một hay nhiều thành phần độc tố TTXs, còn thịt và tinh sào ở cá thể đực không

phát hiện có các thành phần độc tố này.

Ở cá thể đực, các độc tố TTXs tập trung cao nhất ở gan với hàm lƣợng tổng số

là 78,089 M. Trong đó dẫn xuất 4,9-anhydro TTX chiếm tỷ lệ cao nhất với 42,366

M, tiếp đến là TTX (28,276 M), 4-epi TTX là 7,447 M. Hàm lƣợng các độc tố

TTXs trong gan ở cá thể đực cũng cao hơn so với cá thể cái.

Ở cá thể cái, ruột và trứng đều có mặt của cả TTX và các dẫn xuất. Trong đó,

mẫu trứng tập trung hàm lƣợng các độc tố TTXs rất cao (279,475 M), 4,9-

anhydro TTX là 132,150 M, TTX là 127,380 M, còn 4-epi TTX là 19,945 M.

Mẫu thịt chỉ phát hiện đƣợc sự có mặt của TTX với hàm lƣợng thấp, 1,096 M.

Tất cả các mẫu phân tích ở cá thể cái đều có mặt độc tố TTX. 4-epi TTX chỉ

có ở trứng và ruột, còn 4,9-anhydro TTX không có mặt trong mẫu thịt.

Số liệu tổng cộng cho thấy, ở cả cá thể đực và cá thể cái, độc tố TTX và dẫn

xuất 4,9-anhydro TTX chiếm tỷ lệ ƣu thể, trong đó 4,9-anhydro TTX có hàm lƣợng

cao nhất: ở cá thể cái là 164,80 M, ở cá thể đực là 45,37 M.

Về hàm lượng các độc tố PSPs

Trong các mẫu phân tích, ở cả cá thể đực và cái đều không có các thành phần

GTX6 và GTX5. Hàm lƣợng các độc tố PSPs ở cá thể cái cũng cao hơn ở cá thể đực

(gấp 14 lần). Ruột ở cá thể đực, thịt ở cá thể cái không có các độc tố này.

Ở cá thể đực, hàm lƣợng các độc tố PSPs phát hiện đƣợc ở mức rất thấp. Dẫn

xuất neoSTX tập trung cao nhất ở bộ phận tinh sào cũng chỉ với hàm lƣợng 0,026

M. Còn gan và ruột không có mặt của neoSTX. dcSTX phát hiện có trong tinh sào

nhƣng cũng với hàm lƣợng rất nhỏ (0,005 M). Độc tố STX tập trung cao nhất

trong da với 0,019 M.

Ở cá thể cái, các độc tố PSPs cũng đƣợc phát hiện với hàm lƣợng rất thấp.

Gan, ruột và trứng đều phát hiện thấy có mặt của cả STX và các dẫn xuất. Mẫu da

phát hiện đƣợc STX và dẫn xuất neoSTX.

neoSTX là thành phần chiếm ƣu thế, độc tố này tập trung cao nhất ở ruột với

0,263 M. dcSTX có hàm lƣợng cao nhất cũng ở ruột. Còn STX tập trung chủ yếu

ở trứng với 0,236 M.

Nhƣ vậy, ở loài T. oblongus, trong nhóm độc tố TTXs, dẫn xuất 4,9-anhydro

TTX và TTX có hàm lƣợng chiếm ƣu thế hơn cả, tập trung chủ yếu ở gan và trứng.

Dẫn xuất 4-epi TTX có hàm lƣợng thấp hơn. Trong nhóm các độc tố PSPs, dẫn xuất

neoSTX có hàm lƣợng cao nhất.

3.2.4. Thành phần và hàm lƣợng các độc tố trong loài cá Nóc A. hispidus

Mẫu loài cá Nóc này cũng phát hiện có 6 thành phần độc tố là TTX và 2 dẫn

xuất, STX và 2 dẫn xuất, trong đó các độc tố TTXs chiếm đến 99,68%, và các độc

tố PSPs chỉ chiếm tỷ lệ rất nhỏ với 0,32%.

Bảng 24: Hàm lƣợng các độc tố trong các bộ phận của loài A. hispidus

Hàm lượng độc tố ( M~nmol/ml)

Hàm lƣợng các độc tố tổng số TTXs cao hơn 313 lần so với các độc tố PSPs.

Bộ phận tinh sào, da và ruột ở loài này có hàm lƣợng độc tố tổng số TTXs và PSPs

cao nhất. Trong đó hàm lƣợng các độc tố TTXs tập trung cao nhất ở tinh sào

(33,713 M) còn các độc tố PSPs tập trung cao nhất ở da với hàm lƣợng 0,051 M.

Ở mẫu thịt, chỉ phát hiện thấy STX với hàm lƣợng rất nhỏ (0,047 M).

Về hàm lượng độc tố TTXs

Ở thịt không phát hiện có các độc tố TTXs, các mẫu còn lại đều phát hiện

đƣợc 2 hoặc 3 thành phần độc tố nhóm này. Tinh sào, ruột và da đều có mặt cả TTX

và 2 dẫn xuất. 4,9-anhydro TTX tập trung cao nhất ở tinh sào, với hàm lƣợng

33,713 M. TTX có hàm lƣợng cao nhất ở da, tuy nhiên ở bộ phận này, 4,9-anhydro

TTX có tỷ lệ cao hơn (24,203 M). Dẫn xuất 4-epi TTX chiếm tỷ lệ thấp nhất trong

các thành phần độc tố TTXs, dẫn xuất này chủ yếu tập trung ở ruột (2,570 M) và

tinh sào (1,970 M).

Hàm lƣợng tổng cộng độc tố trong các bộ phận cho thấy 4,9-anhydro TTX là

thành phần chiếm ƣu thế với 55,36 M, tiếp đến là TTX (23,53 M). 4-epi có mặt

trong các mẫu với hàm lƣợng tổng cộng là 6,69 M.

Về hàm lượng các độc tố PSPs

Các mẫu phân tích ở loài này cũng không phát hiện có GTX6 và GTX5. Các

mẫu thịt, da và gan chỉ phát hiện có một thành phần độc tố trong nhóm PSPs, đó là

STX ở da (0,116 M) và thịt (0,047 M), dẫn xuất neoSTX ở gan (0,02 M). Ruột,

mật và tinh sào đều có mặt cả 2 thành phần STX và dẫn xuất dcSTX.

Thành phần độc tố STX tập trung cao nhất ở da, dẫn xuất dcSTX tập trung chủ

yếu ở tinh sào, nhƣng với hàm lƣợng rất nhỏ (0,023 M).

Nhƣ vậy, ở loài A. hispidus, trong nhóm độc tố TTXs, 4,9-anhydro TTX có

hàm lƣợng chiếm ƣu thế nhất, với hàm lƣợng tổng cộng là 55,36 M; trong nhóm

PSPs, STX có hàm lƣợng cao nhất (0,21 M), các dẫn xuất của nó chiếm tỷ lệ rất

thấp: neoSTX là 0,02 M và dcSTX là 0,05 M.

3.2.5. Thành phần và hàm lƣợng các độc tố trong loài cá Nóc A. stellatus

Ở loài này, chúng tôi đã gửi mẫu phân tích trên HPLC cả cá thể đực và cái.

Kết quả phân tích phát hiện 4 thành phần độc tố có mặt trong các mẫu ở giới tính

đực, 5 thành phần độc tố có trong các mẫu ở giới tính cái. Ở giới tính đực, các độc

tố TTXs chiếm đến 97,51%, còn các độc tố PSPs chiếm tỷ lệ 2,49%. Còn ở giới tính

cái, các độc tố TTXs chiếm đến 98,05%, còn các độc tố PSPs chiếm tỷ lệ 1,95%.

Kết quả phân tích thành phần độc tố của loài này ở bảng 25 cho thấy hàm lƣợng độc

tổng số ở cá thể cái là 118,11 M, cao hơn 71 lần so với cá thể đực (1,67 M). Hàm

lƣợng của từng độc tố phát hiện đƣợc trong cá thể đực đều ở mức rất thấp. Các độc

tố TTXs có hàm lƣợng tổng số là 1,63 M, gấp 39,2 lần so với các độc tố PSPs.

Trong khi ở cá thể cái, các độc tố TTXs là 115,81 uM, gấp 50 lần các độc tố PSPs

(2,31 M).

Về hàm lượng độc tố TTXs

Số liệu tổng số trên bảng cho thấy, hàm lƣợng các độc tố TTXs ở cá thể cái là

115,81 M, cao gấp gần 71 lần so với cá thể đực. Các bộ phận thịt, mật, tinh sào

của cá thể đực và các bộ phận thịt, mật của cá thể cái đều không phát hiện thấy có

các độc tố TTXs.

Ở cá thể đực, các mẫu phân tích đều không có mặt của TTX. Dẫn xuất 4-epi

TTX chỉ có ở da với hàm lƣợng 0,049 M, còn dẫn xuất 4,9-anhydro TTX có ở da

(0,562 M), gan (0,169 M) và ruột (0,847 M).

Bảng 25: Hàm lƣợng các độc tố trong các bộ phận của loài A. stellatus

Hàm lượng độc tố ( M~nmol/ml)

Ở cá thể cái, mẫu gan và ruột đều có mặt của TTX và các dẫn xuất của nó.

Các thành phần độc tố này đều tập trung cao nhất ở mẫu ruột, trong đó 4,9-anhydro

TTX có hàm lƣợng cao nhất với 79,872 M. Ở mẫu gan, TTX là thành phần độc tố

có hàm lƣợng cao nhất (11,365 M). Hàm lƣợng tổng số các độc tố TTXs trong

mẫu ruột của cá thể cái là 100 M, cao gấp 118 lần so với mẫu ruột của cá thể đực

(0,847 M). Còn ở gan, sự chênh lệch đó là 77 lần.

Mẫu trứng ở cá thể cái chỉ phát hiện có dẫn xuất 4,9-anhydro TTX với hàm

lƣợng tƣơng đối thấp (1,7 M). Mẫu da có cả TTX (0,927 M) và 4,9-anhydro TTX

(0,107 M).

Số liệu tổng cộng cho thấy, ở cả cá thể đực và cá thể cái, dẫn xuất 4,9-anhydro

TTX đều chiếm tỷ lệ ƣu thế. Hàm lƣợng độc tố này ở cá thể cái là 83,36 M, gấp 53

lần so với ở cá thể đực (1,58 M). Các bộ phận của cá thể đực đều không phát hiện

có TTX, trong khi ở cá thể cái, hàm lƣợng độc TTX có trong các bộ phận là 24,77

M.

Về hàm lượng các độc tố PSPs

Trong các mẫu phân tích, ở cả cá thể đực và cái đều không có các thành phần

GTX6 và GTX5, mà chỉ có các thành phần STX và dẫn xuất khác của STX. Hàm

lƣợng các độc tố PSPs ở cá thể cái là 2,31 M còn ở cá thể đực là 0,04 M. Mẫu gan

ở cá thể đực và mẫu thịt ở cá thể cái không phát hiện có các độc tố này.

Ở cá thể đực, STX là thành phần duy nhất có mặt của nhóm độc tố PSPs, các

mẫu đều không phát hiện có các dẫn xuất của nó. Hàm lƣợng tổng số của STX trong

các bộ phận là 0,04 M, trong đó mẫu ruột tập trung độc tố STX cao nhất với hàm

lƣợng 0,012 M.

Ở cá thể cái, các độc tố trong nhóm PSPs phát hiện đƣợc trên HPLC là STX và

dẫn xuất neoSTX, không thấy sự có mặt của dẫn xuất dcSTX. Mẫu ruột phát hiện

thấy có mặt của cả STX và dẫn xuất neoSTX. Mẫu da phát hiện đƣợc STX và dẫn

xuất neoSTX. Mẫu gan và trứng chỉ có mặt của STX với hàm lƣợng tƣơng ứng là

1,989 M và 0,004 M. Mẫu da chỉ phát hiện thấy sự có mặt của neoSTX (0,3 M)

Nhƣ vậy, ở loài A. stellatus, trong nhóm độc tố TTXs, dẫn xuất 4,9-anhydro

TTX có hàm lƣợng cao nhất, tập trung chủ yếu ở gan và ruột của cá thể cái. Cá thể

đực không thấy có mặt độc tố TTX, ở cá thể cái độc tố TTX chủ yếu tập trung trong

gan và ruột. Trong nhóm các độc tố PSPs, STX là thành phần chủ yếu. Ở cá thể cái

không có mặt của dẫn xuất dcSTX, ở cá thể đực không có mặt của cả dẫn xuất

neoSTX.

KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT

1. KẾT LUẬN

Từ các kết quả phân tích độc tố trong 5 loài cá Nóc nghiên cứu là Torquigener

brevipinnis, Lagocephalus sceleratus, Takifugu oblongus, Arothron hispidus và

Arothron stellatus, chúng tôi đƣa ra một số kết luận sau:

1/ Các loài cá Nóc này đều có mức độc tính rất cao, sự biến động về độc tính

không chỉ khác nhau giữa các loài, mà ở từng loài còn có sự biến động rất phức tạp

giữa các bộ phận, biến động của từng loài theo thời gian, theo giai đoạn chín sinh dục

và vùng biển nơi các loài sinh sống. Sự biến động về độc tính còn biểu hiện ở mức cá

thể. Do vậy, tuyệt đối không đƣợc sử dụng 5 loài loài cá Nóc độc này với bất kỳ hình

thức chế biến nào cho mục đích làm thực phẩm.

2/ Độc tố thƣờng tập trung nhiều ở trứng và gan. Thịt và da thƣờng ít độc hơn.

Riêng ở 2 loài Arothron stellatus và Arothron hispidus có hàm lƣợng độc tính khá

cao ở da.

3/ Các loài cá Nóc có độc tính rất mạnh ở các bộ phận sinh dục khi đến giai

đoạn sinh sản, thông thƣờng vào các thời điểm tháng 2 - 3 và 7 - 9 trong năm. Vào

thời kỳ này, trứng có thể đạt tới mức độc tính là 3113,53 MU/g.

4/ Nghiên cứu biến động độc tính của từng loài cá Nóc theo vùng địa lý, chúng

tôi thấy rằng: độc tính thƣờng cao hơn khi chúng sinh sống ở vùng biển miền Trung.

5/ Phân tích trên hệ thống sắc ký lỏng hiệu năng cao, chúng tôi khẳng định rằng

thành phần độc tố cá Nóc là hỗn hợp nhiều độc tố. Trong đó, nhóm độc tố TTXs

(TTX và các dẫn xuất 4,9-anhydro TTX, 4-epi TTX) là thành phần chính, chiếm tỷ lệ

97,47%. Các độc tố thuộc nhóm chất độc thần kinh PSP là saxitoxin và các dẫn xuất

của nó (neoSTX, dcSTX, GTX6 và GTX5) chỉ chiếm tỷ lệ rất nhỏ, khoảng 2,53%.

6/ Tỷ lệ của các các độc tố cũng biến động theo từng loài, từng bộ phận, từng

giới tính. Ở các loài T. brevipinnis và L. sceleratus, TTX là thành phần độc tố chính.

Ở các loài còn lại, thành phần độc tố chiếm tỷ lệ cao nhất là dẫn xuất 4,9-anhydro

TTX. Nhìn chung, các thành phần độc tố thƣờng có hàm lƣợng cao hơn ở cá thể cái.

2. ĐỀ XUẤT

Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, chúng tôi đưa ra một số đề xuất sau:

1/ Nghiên cứu này cho thấy độc tố trong cá Nóc ở biển Việt Nam biến động rất

phức tạp về hàm lƣợng và thành phần độc tố theo loài, theo thời gian, theo vùng địa

lý… Biển nƣớc ta rất đa dạng về thành phần loài cá Nóc, sản lƣợng khai thác các loài

cá Nóc tƣơng đối cao. Trong đó có số lƣợng lớn các loài có khả năng gây ngộ độc

cho con ngƣời. Do vậy, để hạn chế tới mức thấp nhất các vụ ngộ độc do cá Nóc gây

nên, các Ban, Ngành và các cơ quan có chức năng cần tiếp tục tiến hành các đề tài

nghiên cứu về thành phần loài, đặc điểm sinh học, sự biến động của độc tố…nhằm

hoàn thiện bức tranh tổng thể về các cá Nóc biển Việt Nam. Trên cơ sở khoa học đó,

đƣa ra các giải pháp sử dụng hợp lý nguồn lợi cá Nóc này.

2/ Độc tố các Nóc, cụ thể là TTX là chất có hoạt tính sinh học đƣợc nhiều nƣớc

trên thế giới nghiên cứu, đặc biệt là Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc. Chúng

đƣợc dùng với nhiều lĩnh vực khác nhau trong y dƣợc và nghiên cứu khoa học. Hiện

nay ở nƣớc ta chƣa có thuốc điều trị ngộ độc do cá Nóc. Vì vậy việc nghiên cứu cơ

chế gây độc, thuốc điều trị ngộ độc và các Kit thử nhanh khi nhiễm độc tố là rất cần

thiết đối với ngành Y tế. Chúng ta cần tiếp tục nghiên cứu tách chiết độc tố cá Nóc và

tinh chế dƣới dạng tinh khiết nhằm phục vụ cho nhu cầu trong nƣớc và xuất khẩu.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt

1. Bessednov L.N (1963), "Về một số đặc điểm phân vùng địa lý của khu hệ cá

miền Tây bắc Biển Đông", Báo cáo của đoàn hợp tác điều tra khảo sát VBB

Việt-Xô năm 1960-1961, Bản dịch của Phạm Thị Minh Giang, tr. 442 – 444.

2. Cục Y tế Tokyo – Phòng vệ sinh Thực phẩm - Thuốc (1990), Phổ cập kiến thức

về cá Nóc và phòng chống ngộ độc cá Nóc.

3. Trần Đáng và cộng sự (2003), Điều tra tình hình các yếu tố liên quan và mô

hình can thiệp nhằm kiểm soát ngộ độc thực phẩm do cá Nóc, Báo cáo tổng

kết đề tài nghiên cứu khoa học, Cục An toàn Vệ sinh thực phẩm, Hà Nội.

4. Vũ Việt Hà, Nguyễn Hoài Nam, Đặng Văn Thi (2006), "Hiện trạng nguồn lợi cá

Nóc ở biển Việt Nam”, Tuyển tập nghiên cứu nghề cá biển, tập 4, NXB Nông

nghiệp.

5. Bùi Thị Thu Hiền (2007), Thăm dò khả năng khử độc tố có trong một số bộ

phận của cá Nóc, Luận văn thạc sĩ khoa học, Trƣờng đại học Khoa học Tự

nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội.

6. Phan Chí Hiếu (2006), Xác định độc tố của một vài loài cá nóc có sản lượng cao

và nghiên cứu tách chiết, tinh chế dầu gan cá nóc đảm bảo an toàn thực phẩm,

Luận văn thạc sĩ khoa học, Trƣờng đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc

gia Hà Nội.

7. Nguyễn Hữu Hoàng (2002), Tinh chế tetrodotoxin và phân tích hàm lượng

tetrodotoxin từ cá Nóc bằng phương pháp khối phổ, Khóa luận tốt nghiệp,

Trƣờng đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà nội.

8. Nguyễn Khắc Hƣờng (1992), Cá và sinh vật độc hại ở biển, NXB khoa học kỹ

thuật.

9. Nguyễn Văn Lệ (2005), Nghiên cứu độc tính cá Nóc và các giải pháp xử lý chế

biến, quản lý từ khâu khai thác đến khâu tiêu thụ cá Nóc đảm bảo an toàn vệ

sinh thực phẩm, Báo cáo tổng kết đề tài nghiên cứu khoa học, Bộ Thuỷ sản.

10. Nguyễn Văn Lệ, Nguyễn Hữu Hoàng, Bùi Thị Thu Hiền (2006), "Kết quả phân

tích độc tố cá Nóc biển Việt Nam”, Tuyển tập nghiên cứu nghề cá biển, tập 4,

NXB Nông nghiệp.

11. Diệp Đồng Phong (1962), Nghiên cứu độc tố cá Nóc và giải độc cá Nóc khi ăn

phải, Báo cáo khoa học của Trung Quốc tại Hội nghị toàn thể lần thứ 7 của Uỷ

ban nghiên cứu nghề cá miền Tây – Thái Bình Dƣơng.

12. Nguyễn Hữu Phụng (1999), Danh mục cá biển Việt Nam, NXB Nông nghiệp,

TP Hồ Chí Minh.

13. Đào Mạnh Sơn, Bùi Đình Chung, Chu Tiến Vĩnh, Trần Định và Nguyễn Hữu

Đức (1989), "Đặc điểm nguồn lợi cá biển Việt Nam", Báo cáo tổng kết, Viện

nghiên cứu Hải Sản, Hải Phòng, trang 93 – 94.

14. Thành Khánh Thái và các cộng sự (1962), Nam Hải ngư loại chí, Bắc Kinh,

Trung Quốc, tr. 1054 – 1108.

15. Lê Xuân Tú (2003), Nghiên cứu khai thác và sử dụng một số chất hoạt tính sinh

học từ thực vật và động vật phục vụ đời sống, Báo cáo tóm tắt tổng kết đề tài

trung tâm năm 2001 – 2002.

16. Trần Thị Thanh Vân (2003), Phân loại cá Nóc ở vùng biển Khánh Hòa, Luận

văn tốt nghiệp, trƣờng Đại học Đà Lạt.

Tiếng Anh

17. Beaufort L. F. De., Briggs J. C. (1962), The fishes of the Indo. Australian

archipelago. Leiden, pp. 345-416.

18. Chen C. Y., Chou H. N. (1998), “Detection of tetrodotoxin by high performance

liquid chromatography in lined-moon shell and puffer fish”, Acta Zoologica

Taiwanica, 9 (1), pp. 41-48.

19. Chu Y. T., et al (1963), Fish of the East China sea, pp.552-579

20. Fuhrman, F. A. (1986), “Tetrodotoxin, tarichatoxin, and chiriquitoxin: Historical

Perspectives”, Tetrodotoxin, saxitoxin, and the molecular biology of the

sodium channel, New York Academy of Sciences, Vol 479.

21. Fujii M., Harada K., Matsuda M. (1967), "On the counteracting of the effect of

the poison by cysteine”, Sagadaigaku Nougaku Ihou, Agric.Bull. Saga Univ,

pp. 1 - 9.

22. Gardiner P. F., Seburn K. L. (1997), “The effects of tetrodotoxin-induced

muscle paralysis on the physiological properties of muscle units and their

innervating motoneurons in rat”, Journal of Physiology, 499 (1), pp.207-216.

23. Kao, C. Y. (1986), “Structure-activity relations of tetrodotoxin saxitoxin, and

analogues”, Tetrodotoxin, and the molecular biology of the sodium channel,

New York Academy of Sciences, Vol 479, pp. 52-65.

24. Kirsch G.E., Alam M., Hartmann H. A. (1994), “Differential effects of

sulfhydryl reagents on saxitoxin and tetrodotoxin block of voltage-

dependent sodium channels”, Biophysical Journal, 67 (6), pp. 2305-2315.

25. Kobayashi T., Nagashima Y., Kimura B., Fujii T. (2004), “Mechanism of the

decrease of tetrodotoxin activity in modified seawater medium”, J.Food

Hyg.Soc.Japan, Vol.45, No. 2, pp.76-80.

26. Kodama M., Ogata T., Kawamukai K., Oshima Y., Yasumoto T. (1984),

“Toxicity of muscle and organs of five species of puffer collected from the

Pacific coast of Tohoku area of Japan”, Bulletin of Japanese society of

scienific fisheries, Vol. 50, No.4, pp. 703-706.

27. Kodama M., Sato S., Ogata T., Suzuki Y., Kaneko T., Aida K. (1986),

“Tetrodotoxin secreting glands in the skin of puffer fishes”, Toxicon,

Pergamon press, Vol. 24, No. 8, pp. 819-829.

28. Lin S. J., Liao C. J., Chen S. K., Hwang D. F. (2002), “Survey on toxicity and

label of dried dressed fish fillet in 1998”, Journal of food and drug analysis,

Vol.10, No.1, pp. 34-38.

29. Mahmud Y., Yamamori K., Noguchi T. (1999), “Toxicity and tetrodotoxin as

the toxic principle of a brackish water puffer, Tetraodon steindachneri,

collected from Thailand”, J.Food Hyg. Soc. Japan, Vol.40, No.5, pp. 391-

395.

30. Matsui T., Taketsugu S., Kodama K., Ishii A., Yamamori K., Shimizu C.

(1989), “Production of tetrodotoxin by the intestinal bacteria of a puffer fish,

Takifugu niphobles”, Nippon Suisan Gakkaishi, 55 (12), pp. 2199-2203.

31. Matsui T., Taketsugu S., Sato H, Yamamori K., Hirose H., Shimizu C. (1990),

“Toxification of cultured puffer fish by the adiministration of tetrodotoxin

producing bacteria”, Nippon Suisan Gakkaishi, 56(4), pp. 705.

32. Matsui T., Yamamori K., Furukawa K., Kono M. (2000), “Purification and

some properties of a tetrodotoxin binding protein from the blood plasma of

kusafugu”, Toxicon, Pergamon press, Vol.38, pp. 463 - 468.

33. Matsumura, K. (1996), “Tetrodotoxin concentrations in cultured puffer fish,

Fugu rubripes”, Journal of Agricultural and Food Chemistry, 44(1).

34. Migita M., Hashimoto Y. (1951), “On the puffer Roe pickled in rice-brain”,

Nippon Suisan Gakkaishi 16, pp. 335-340.

35. Mosher, H. S. (1986), “The chemistry of tetrodotoxin”, Tetrodotoxin, saxitoxin,

and the molecular biology of the sodium channel, New York Academy of

Sciences, Vol 479, pp. 32-42.

36. Nakashima K., Arakawa O., co-worker. (2004), “Occurrence of saxitoxins as a

maijor toxin in the ovary of a marine puffer Arothron firmamentum”, Toxicon,

Elsevier, Vol. 43, pp. 207 – 212.

37. National Fisheries Products quality inspection service (2004), Instruction of

puffer fish processing technique, Korea.

38. Shimizu, Y. (1986), “Chemistry and biochemistry of saxitoxin analogues and

tetrodotoxin”, Tetrodotoxin, saxitoxin, and the molecular biology of the

sodium channel, New York Academy of Sciences, Vol. 479, pp. 24-30.

39. Tran Thi Hong Hoa, Nguyen Huu Phung, Tran Thi Le Van. (2004), “The fish

species of the order Tetraodontiformes from Viet Nam”, Journal of marine

science and technology, Institute of Oceanography, Nha Trang, pp. 7.

40. WHO (1984), Aquatic Biotoxin, Environmental Health Criteria 37, Geneva.

41. WorldFish Center (2003), Fishbase DVD, Penang, Malaysia.

42. Yamamori K., Nakamura M., Matsui T., Hara T. J. (1988), “Gustatory

responses to terodotoxin and saxitoxin in fish: A possible mechanism for

avoiding marine toxins”, Can.J. Fish. Aquat. Sci., Vol. 45.

43. Yamashita, M. Y. (2001), “Chemistry of puffer fish toxin”, J.Toxicol – Toxin

Reviews, 20 (1), pp. 51-66.

44. Yasumoto T., et al (1986), “Interspecies distribution and possible origin of

tetrodotoxin”, Tetrodotoxin, saxitoxin, and the molecular biology of the

sodium channel, Vol 479, New York Academy of Sciences, pp. 44-55.

45. Yotsu M., Endo A., Yasumoto T. (1989), “An improved tetrodotoxin analyzer”,

Agric. Biol. Chem. Vol.53, pp. 893-895.

PHỤ LỤC

Phụ lục 1: Bảng tra đơn vị MU theo thời gian chuột chết

Thời gian

chuột chết

(phút)

Thời gian

chuột chết

(phút)

Thời gian

chuột chết

(phút)

Thời gian

chuột chết

(phút)

4:00

4:05

4:10

4:15

4:20

4:25

4:30

4:35

4:40

4:45

4:50

4:55

5:00

5:05

5:10

5:15

5:20

5:25

5:30

5:35

5:40

5.62

5.40

5.19

5.00

4.82

4.66

4.50

4.36

4.23

4.10

3.99

3.88

3.77

3.68

3.58

3.50

3.42

3.34

3.26

3.19

3.13

5:45

5:50

5:55

6:00

6:10

6:20

6:30

6:40

6:50

7:00

7:10

7:20

7:30

7:40

7:50

8:00

8:15

8:30

8:45

9:00

9:15

3.07

3.01

2.95

2.89

2.79

2.70

2.61

2.53

2.46

2.39

2.33

2.27

2.22

2.17

2.12

2.08

2.01

1.96

1.91

1.86

1.81

9:30

9:45

10:00

10:15

10:30

10:45

11:00

11:15

11:30

11:45

12:00

12:15

12:30

12:45

13:00

13:15

13:30

13:45

14:00

14:30

15:00

1.77

1.74

1.70

1.67

1.64

1.61

1.58

1.56

1.53

1.51

1.49

1.47

1.45

1.43

1.42

1.40

1.38

1.36

1.34

1.33

1.30

15:30

16:00

16:30

17:00

17:30

18:00

18:30

19:00

19:30

20:00

20:30

21:00

21:30

22:00

22:30

23:00

23:30

24:00

24:30

25:00

30:00

1.28

1.26

1.24

1.23

1.21

1.18

1.17

1.15

1.14

1.13

1.12

1.11

1.10

1.09

1.08

1.08

1.07

1.06

1.06

1.05

1.00

Phụ lục 2: Bảng tra đơn vị MU theo trọng lƣợng chuột

12.0

12.1

12.2

12.3

12.4

12.5

0.60

0.61

0.61

0.62

0.62

0.63

15.5

15.6

15.7

15.8

15.9

16.0

0.78

0.78

0.79

0.79

0.80

0.80

19.0

19.1

19.2

19.3

19.4

19.5

0.95

0.96

0.96

0.97

0.97

0.98

Phụ lục 3: Số liệu phân tích độc tính 5 loài cá Nóc ở biển Việt Nam

1. T. brevipinnis

2. L. sceleratus

3. T. oblongus

4. A. hipidus

5. A. stellatus

Phụ lục 4: Kết quả phân tích độc tố trong các loài cá Nóc ở biển Việt Nam

M: muscle, S: skin, L: liver, I: intestine, G: Gall, O: ovary; T: Testis

*µM = micromolar = nmol/mL

Specific Toxicity (MU/µmol) of TTXs: Munemoto et al (1985): Tetrodotoxin derivatives in puffer fish. Toxicon, 23(2), 271-276.

TTX: 4500MU/mg = 1700 MU/µmol (as TTX.AcOH salt)

4-epiTTX: 710MU/mg = 270MU/µmol

4,9-anhydroTTX: 92MU/mg = 33MU/µmol

Detection limit: TTX > 0.1µM, 4epTTX > 0.1µM, anhTTX>1µM

Spacific Toxicity of PSP toxins:Oshima(1995):Post column derivatization liquid chromatography method for paralytic shellfish toxins. J. A.O.A.C. Int. 78, 528-532.

Detection limit of PSP toxins: neoSTX 0.02µM, STX 0.01µM, GTX6 0.02µM, GTX5 0.01µM

TTX and its derivatives were analyzed by a post column derivatization liquid chromatography according to "Yotsu, M., Endo, A. and Yasumoto, T. (1989): An improved tetrodotoxin

analyzer. Agric. Biol. Chem. 53, 893-895."

PSP toxins were analyzed by a post column derivatization liquid chromatography according to "Oshima(1995):Post column derivatization liquid chromatography method for

paralytic shellfish toxins. J. A.O.A.C. Int. 78, 528-532."