Trung Á là một vùng của châu Á không tiếp giáp với đại dương. Có nhiều định nghĩa về Trung Á, nhưng không có định nghĩa nào được chấp nhận rộng rãi. Các tính chất chung của vùng đất này có thể kể ra như: vùng này trong lịch sử có Con đường Tơ lụa và có những người dân du mục, từng là điểm trung chuyển hàng hóa giữa Đông Á, Nam Á, Trung Đông và châu Âu. Đôi khi người ta còn gọi nó là vùng Nội Á.
| Bản đồ sắc tộc tại Trung Á.
White areas are thinly-populated semi-desert. Các khu vực màu trắng là vùng thưa dân cư hay vùng thảo nguyên. Ba dòng hướng tây bắc là sông Oxus và sông Jaxartes chảy từ vùng núi phía đông vào biển Aral và ở phía nam là sườn bắc được tưới tiêu của dãy núi Kopet Dagh. Thanh niên Người Uzbek tại Samarkand, Uzbekistan Người Kyrgyz tại Naryn, Kyrgyzstan Người Uzbek tại Osh, Kyrgyzstan Theo định nghĩa rộng bao gồm cả Mông Cổ và Afghanistan, hơn 75 triệu người sống ở Trung Á, chiếm khoảng 1,5% tổng dân số châu Á. Trong số các khu vực của Châu Á, chỉ Bắc Á có ít người hơn. Nó có mật độ dân số 9 người/km, thấp hơn rất nhiều so với 80,5 người/km của toàn lục địa. Ngôn ngữSửa đổiNgôn ngữ của phần lớn cư dân của các nước Cộng hòa Trung Á thuộc Liên Xô cũ thuộc nhóm ngôn ngữ Turkic. Turkmen, chủ yếu được nói ở Turkmenistan, và là ngôn ngữ thiểu số ở Afghanistan, Nga, Iran và Thổ Nhĩ Kỳ. Tiếng Kazakh và Tiếng Kyrgyz là các ngôn ngữ có liên quan của nhóm Tiếng Karakalpak các ngôn ngữ Turkic và được sử dụng khắp Kazakhstan, Kyrgyzstan, và là ngôn ngữ thiểu số ở Tajikistan, Afghanistan và Tân Cương. Tiếng Uzbek và Tiếng Uyghur được nói ở Uzbekistan, Tajikistan, Kyrgyzstan, Afghanistan và Tân Cương. Ngữ hệ Turk có thể thuộc về một họ Ngữ hệ Altai lớn hơn, nhưng bao gồm tiếng Mông Cổ. Tiếng Mông Cổ được nói khắp Mông Cổ và Buryatia, Kalmykia, Nội Mông và Tân Cương và Ngữ hệ Tungus. Tiếng Nga, cũng như được khoảng sáu triệu người Người Nga và Người Ukraina ở Trung Á nói,[1] là trên thực tế lingua franca trên khắp các nước Cộng hòa Trung Á thuộc Liên Xô cũ. Các ngôn ngữ Trung Iran đã từng được sử dụng khắp Trung Á, chẳng hạn như Tiếng Sogdia, Khwarezmia, Bactria và Scythia, hiện đã tuyệt chủng và thuộc họ Đông Iran. Tiếng Đông Iran tiếng Pashto vẫn được nói ở Afghanistan và tây bắc Pakistan. Các ngôn ngữ miền Đông Iran phụ khác như Shughni, Munji, Ishkashim, Sarikoi, Wakhi, Yaghnobi và Ossetia cũng được nói ở nhiều nơi khác nhau ở Trung Á. Nhiều loại Ba Tư cũng được sử dụng như một ngôn ngữ chính trong khu vực, được biết đến ở địa phương là Dari [ở Afghanistan], Tajik [ở Tajikistan và Uzbekistan], và Bukhori [bởi Người Do Thái Bukharan ở Trung Á]. Tiếng Tochari, một nhóm ngôn ngữ Ấn-Âu, từng là chủ yếu ở các ốc đảo ở rìa phía bắc của Tarim Basin của Tân Cương, hiện đã tuyệt chủng. Tiếng Dardic, chẳng hạn như Shina, Kashmir, Pashayi và Khowar, cũng được nói ở phương đông Afghanistan, Gilgit-Baltistan và Khyber Pakhtunkhwa của Pakistan và lãnh thổ tranh chấp của Kashmir. Tiếng Triều Tiên được nói bởi thiểu số Người Koryo-saram, chủ yếu ở Kazakhstan, Kyrgyzstan và Uzbekistan.[2] Tôn giáoSửa đổiHồi giáo là tôn giáo phổ biến nhất ở các nước Trung Á, Afghanistan, Tân Cương và các vùng ngoại vi phía tây, chẳng hạn như Bashkortostan. Hầu hết người Hồi giáo Trung Á là Sunni, mặc dù có một số dân tộc thiểu số Shia khá lớn ở Afghanistan và Tajikistan. Phật giáo và Hoả giáo là những tín ngưỡng chính ở Trung Á trước khi Hồi giáo xuất hiện. Ảnh hưởng của Hoả giáo ngày nay vẫn còn được cảm nhận trong các lễ kỷ niệm như Nowruz, được tổ chức ở tất cả năm quốc gia Trung Á.[3] Phật giáo là một tôn giáo nổi bật ở Trung Á trước khi Hồi giáo xuất hiện, và dọc theo con đường tơ lụa cuối cùng đã đưa tôn giáo này đến Trung Quốc.[4] Trong số Người Turkic, Tengri giáo là hình thức tôn giáo hàng đầu trước khi Hồi giáo tấn công.[5] Phật giáo Tây Tạng phổ biến nhất ở Tây Tạng, Mông Cổ, Ladakh, và các vùng phía nam của Nga ở Siberia. Hình thức Cơ đốc giáo được thực hành nhiều nhất trong khu vực trong những thế kỷ trước là Nestorianism, nhưng hiện nay giáo phái lớn nhất là Giáo hội Chính thống Nga, với nhiều thành viên ở Kazakhstan, nơi có khoảng 25% dân số 19 triệu người theo đạo Thiên chúa, 17% ở Uzbekistan và 5% ở Kyrgyzstan. Người Do Thái Bukharan đã từng là một cộng đồng lớn ở Uzbekistan và Tajikistan, nhưng gần như tất cả đều đã di cư kể từ khi Liên Xô giải thể. Ở Siberia, các thực hành Shaman vẫn tồn tại, bao gồm các hình thức bói toán chẳng hạn như Kumalak. Tiếp xúc và di cư với Hán từ Trung Quốc đã đưa Nho giáo, Đạo giáo, Phật giáo Đại thừa, và các tín ngưỡng dân gian Trung Quốc vào vùng miền, quốc gia. Dữ liệu thống kêSửa đổi
Khí hậuSửa đổiBản đồ khí hậu Trung Á theo Phân loại khí hậu Köppen. Bởi vì Trung Á không được đệm bởi một khối nước lớn nên sự dao động nhiệt độ thường rất nghiêm trọng, ngoại trừ những tháng mùa hè nắng nóng. Ở hầu hết các khu vực, khí hậu khô và lục địa, với mùa hè nóng và mùa đông mát đến lạnh, thỉnh thoảng có tuyết rơi. Bên ngoài các khu vực có độ cao lớn, khí hậu chủ yếu là bán khô hạn đến khô hạn. Ở những nơi có độ cao thấp hơn, mùa hè nóng nực với ánh nắng chói chang. Mùa đông thỉnh thoảng có mưa và hoặc tuyết từ các hệ thống áp suất thấp băng qua khu vực từ Biển Địa Trung Hải. Lượng mưa trung bình hàng tháng cực kỳ thấp từ tháng 7 đến tháng 9, tăng vào mùa thu [tháng 10 và tháng 11] và cao nhất vào tháng 3 hoặc tháng 4, sau đó là khô nhanh vào tháng 5 và tháng 6. Gió có thể mạnh, đôi khi tạo ra bão bụi, đặc biệt là vào cuối mùa khô trong tháng 9 và tháng 10. Các thành phố cụ thể tiêu biểu cho các kiểu khí hậu Trung Á bao gồm Tashkent và Samarkand, Uzbekistan, Ashgabat, Turkmenistan và Dushanbe, Tajikistan, thành phố cuối cùng đại diện cho một trong những vùng khí hậu ẩm ướt nhất ở Trung Á, với lượng mưa trung bình hàng năm 500-600mm [20-24 inch]. Vùng đất của Trung Á là Vùng thảo nguyên và núi tuyết. Về mặt địa lý sinh học, Trung Á là một phần của Palearctic. Quần xã sinh vật lớn nhất ở Trung Á là quần xã sinh vật đồng cỏ ôn đới và cây bụi. Trung Á cũng có quần xã sinh vật đồng cỏ trên núi và trảng cây bụi, trảng cây bụi xeric, rừng lá kim ôn đới. Lịch sử Trung ÁSửa đổiNgười Nga bị quân Khiva đánh bại ở Uzbekistan, Trung Á năm 1871 Vào trung kỳ đồ đá cũ, cách đây 100.000 đến 35.000 năm, cư dân Trung Á bị những đầm lầy, biển, những mảng băng, cô lập với châu Âu và những vùng khác. Những di cốt của người tinh khôn Neandertal tìm thấy ở hang Aman Kutan gần Samarkand có niên đại cách đây khoảng 100.000 đến 40.000 năm, và là di cốt con người cổ nhất đã phát hiện được ở Trung Á. Lịch sử Trung Á bắt đầu ghi lại từ thế kỷ thứ 6 TCN, khi đế quốc Ba tư Achemenid rộng lớn bao gồm 3 vương quốc chư hầu bên kia sông Amu-Darya: Sogdiana, Khorezm, Saka. Sogdiana là vùng đất giữa 2 sông Amu-Darya và Syr-Darya, người Hy Lạp gọi là Transoxiana, người Ả rập gọi là Movarannahr. Khorezm nằm ở vùng đất thấp giữa nhánh Amu-Darya với nam biển Aral. Saka là quê hương của những chiến binh du mục, trải dài vô tận qua những thảo nguyên bên kia sông Syr-Darya, bao gồm cả rặng Thiên Sơn. Vào năm 330 TCN, Alexander Đại đế đã đánh thắng vị vua Achemenid cuối cùng Darius III. Vào năm 329 TCN ông ta băng qua sông Amu-Darya và chiếm Trung Á. Năm 138 TCN, Đại tướng Trung Quốc Trương Kiên đã đến Fergana mong muốn mua được những con ngựa thiên đường Fergana nổi tiếng, những con ngựa này mồ hôi đẫm máu. Những thương nhân địa phương mà ông gặp rất ưa thích chiếc áo dài lụa ông mặc. Parthia là khách hàng nước ngoài tiêu thụ nhiều nhất lụa Trung Quốc vào cuối thế kỷ thứ II TCN. Sau Parthia lụa được đưa sang Rome. Vào khoảng 105, Parthia và Trung Quốc trao đổi sứ thần và trao đổi buôn bán song phương dọc theo tuyến đường bộ hành giữa 2 nước. Từ đó, Con đường Tơ lụa ra đời. Vào thế kỷ thứ 1 TCN, Kushans Phật giáo [con cháu của bộ lạc Nguyệt Chi, Trung Quốc] điều khiển Bắc Ấn Độ, Afghanistan và Sogdiana từ vùng gốc ở Ghandara. Với sự hùng mạnh của họ trong 3 thế kỷ đầu sau Công nguyên, họ là một trong 4 lực lượng mạnh của thế giới cùng với Rome, China and Parthia. Khoảng 1000 năm sau Công nguyên, Trung Á là một khung cảnh về sự tranh giành quyền lực [giống như con lắc] giữa những bộ lạc du cư trên lưng ngựa Heartland [nam Siberia] và những nền văn minh cố định chung quanh Á Âu, để thu lợi nhuận từ con đường thương mại Trung Á. Trong chính lúc đó người Turks, mà ngày nay là Turkistan xuất hiện. Vào thế kỷ thứ III Samanids Iran xâm chiếm Sogdiana. Vào thế kỷ thứ IV người Huns lại chiếm được quyền lợi này. Các dân tộc và ngôn ngữSửa đổiNgôn ngữ của phần lớn cư dân tại các nước Cộng hòa Trung Á Xô viết cũ thuộc nhóm ngôn ngữ Thổ Nhĩ Kỳ của hệ Altai. Tiếng Turkmen, gần giống với tiếng Thổ Nhĩ Kỳ [đều thuộc nhánh phía Nam của nhóm ngôn ngữ Thổ Nhĩ Kỳ], được nói chủ yếu ở Turkmenistan, Afghanistan, Iran và Thổ Nhĩ Kỳ. Tiếng Kazakh, Kyrgyz và Tatar, thuộc nhánh phía Tây của nhóm ngôn ngữ Thổ Nhĩ Kỳ, được sử dụng tại Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan cũng như Afghanistan, Tân Cương và Thanh Hải. Tiếng Uzbek và Duy Ngô Nhĩ [Uighur] được nói tại Uzbekistan, Tajikistan và Tân Cương. Tiếng Nga là ngôn ngữ của người Nga sống tại Trung Á, là một lingua franca tại các nước Cộng hòa Trung Á Xô viết cũ. Tiếng Hán cũng có một vị trí quan trọng tại Nội Mông Cổ, Thanh Hải và Tân Cương. Các ngôn ngữ Turk thuộc hệ Altai, bao gồm tiếng Mông Cổ. Tiếng Mông Cổ được nói khắp các vùng Mông Cổ, Thanh Hải và Tân Cương. Nhóm ngôn ngữ Iran từng một thời được dùng khắp Trung Á, tuy vậy các ngôn ngữ một thời được dùng nhiều như tiếng Sogdiana, Bactria và Scythia ngày nay không còn nữa. Tuy nhiên, tiếng Ba Tư vẫn được nói trong vùng này, và được biết dưới tên gọi Dari hay Tajik. Tiếng Pushto được nói tại Afghanistan và Tây Pakistan. Nhóm ngôn ngữ Tạng có khoảng 6 triệu người sử dụng khắp cao nguyên Thanh Tạng và Thanh Hải. Giáo dụcSửa đổiCác nước Trung Á Cơ sở giáo dục đại học danh tiếng nhất tại các quốc gia Trung Á.
Cơ quan lập phápSửa đổiBài chi tiết: Danh sách các quốc gia theo cơ quan lập pháp
Cơ quan lập pháp tại các quốc gia Trung Á tập trung theo hai hệ thống, đơn viện gồm các quốc gia Turkmenistan và Kyrgyzstan, lưỡng viện gồm các quốc gia Kazakhstan, Uzbekistan và Tajikistan.Quốc hội Uzbekistan được xem là quốc hội có nhiều thành viên nhất tại Trung Á,với 250 thành viên.Quốc hội của Tajikistan có ít thành viên nhất,chỉ có 96 nghị sĩ.
Các tôn giáo chínhSửa đổiNhững tôn giáo chính tại vùng Trung Á gồm có, theo thứ tự số:
[9] Các nước Cộng hòa Trung ÁSửa đổiCác nước Cộng hòa Trung Á là năm nước nằm tại khu vực Trung Á trước đây thuộc Liên Xô, bao gồm:
Xem thêmSửa đổiPhật giáo Trung Á Hồi giáo ở Trung Á Tôn giáo Trung Á Tengri giáo Shaman giáo Tham khảoSửa đổi
Video liên quanChủ Đề |