Đại hội XII của Đảng đúc kết các đặc tính cơ bản của con người mới trong thời kỳ quá độ hiện nay là: Xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện phải trở thành một mục tiêu của chiến lược phát triển. Đúc kết và xây dựng hệ giá trị văn hóa và hệ giá trị chuẩn mực của con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế; tạo môi trường và điều kiện để phát triển về nhân cách, đạo đức, trí tuệ, năng lực sáng tạo, thể chất, tâm hồn, trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân, ý thức tuân thủ pháp luật. Tạo chuyển biến mạnh mẽ về nhận thức, ý thức tôn trọng pháp luật, mọi người Việt Nam đều hiểu biết sâu sắc, tự hào, tôn vinh lịch sử, văn hóa dân tộc. Khẳng định, tôn vinh cái đúng, cái tốt đẹp, tích cực, cao thượng; nhân rộng các giá trị cao đẹp, nhân văn. Đấu tranh phê phán, đẩy lùi cái xấu, cái ác, thấp hèn, lạc hậu; chống các quan điểm, hành vi sai trái, tiêu cực ảnh hưởng xấu đến xây dựng nền văn hóa, làm tha hóa con người. Có giải pháp ngăn chặn và đẩy lùi sự xuống cấp về đạo đức xã hội, khắc phục những mặt hạn chế của con người Việt Nam.
Nghị quyết số 33-NQ/TW ngày 9-6-2014 tại Hội nghị Trung ương 9 khóa XI Về xây dựng, phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước, đã xác định, trong xây dựng văn hóa, trọng tâm là chăm lo xây dựng con người có nhân cách, lối sống tốt đẹp, với các đặc tính cơ bản: yêu nước, nhân ái, nghĩa tình, trung thực, đoàn kết, cần cù, sáng tạo. Đây chính là điển hình hóa con người mới hiện nay, mỗi người, mỗi gia đình và tổ chức, đoàn thể hoặc nhóm xã hội... lưu tâm trong hướng hoạt động của mình, qua đó tạo sức mạnh tổng hợp xây dựng con người mới thời hiện đại.
Yêu nước
Theo giáo sư Trần Văn Giàu, đây là sợi chỉ đỏ xuyên qua toàn bộ lịch sử Việt Nam. Trước hết, từ nguồn gốc lịch sử nhiều ngàn năm của dân tộc ta, nhà nước Văn Lang xuất hiện rất sớm, khoảng 2.700 năm trước, hợp nhất tự nguyện của 15 bộ lạc anh em, có cương vực ổn định, có văn hóa rực rỡ, có sức mạnh vật chất đáng kể Thứ đến là chuỗi dài các cuộc chiến tranh chống xâm lăng của những nước lớn mạnh hơn gấp nhiều lần, trong đó 3 lần đánh thắng quân Nguyên Mông, đánh đổ ách đô hộ nhà Minh, phá tan quân Thanh, và các cuộc chiến tranh chống thực dân, đế quốc, bành trướng. Yêu nước ngày nay là động lực phấn đấu toàn dân tộc vì mục tiêu độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội; được Trung ương khẳng định là Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh; dân giàu, nước mạnh là yếu tố vật chất; dân chủ, công bằng là yếu tố tinh thần; tổng hợp lại là nước Việt Nam văn minh. Bằng nhiều phương thức khác nhau, hun đúc chủ nghĩa yêu nước là nội dung chủ yếu của mỗi người, gia đình và toàn xã hội.
Nhân ái
Đây là tình yêu thương, một nội dung của đạo đức theo tư tưởng Hồ Chí Minh, là chuẩn mực trong quan hệ bao trùm nhất, mỗi người với đồng loại nói chung, là một trong những phẩm chất đạo đức cao đẹp khởi nguồn sự gắn kết trong cộng đồng, xã hội. Gia đình là môi trường giáo dục về lòng nhân ái trực tiếp và thường xuyên nhất. Có thể khẳng định: một người không có tình yêu thương đồng loại, tức không đạt chuẩn đạo đức trong cuộc sống của mình.
Nghĩa tình
Là tình yêu thương, khảng khái, chân thành, vì mọi người..., là lối sống vì điều thiện, không ích kỷ, có chia sẻ khi đang thắng lợi, có phục thiện và cầu tiến khi đang thất thế. Cuộc sống nghĩa tình, đầy tình nghĩa luôn thể hiện nơi một gia đình hòa thuận, xóm giềng tương thân tương ái. Lấy nghĩa tình làm đầu, chúng ta khắc phục được tính ích kỷ tranh giành quyền lợi, tính tự phụ, tự cao, tự đại; suy cho cùng là tránh được chủ nghĩa cá nhân luôn đeo bám bên mình mỗi người. Sống có nghĩa có tình đã tồn tại hàng ngàn năm nay trong đời sống nhân dân ta; khi gắn với chủ nghĩa Mác - Lênin thì càng được mở rộng, không chỉ trong nước mà còn ngoài nước, không chỉ trong vấn đề dân tộc mà còn có trong vấn đề giai cấp...
Trung thực
Là đức tính chân thật của mỗi người; người trung thực là người có bản lĩnh trong ứng xử trước các mối quan hệ. Làm được việc tốt, ta dễ trung thực hơn là khi phạm lỗi; nói cách khác tự đánh giá mình đã không dễ, phê bình người khác càng khó hơn, phải suy nghĩ chín chắn. Trước lỗi lầm, nhiều người thường né tránh, biện hộ, vì sợ bị đánh giá thấp kém hoặc tiêu cực dẫn đến sút giảm thanh danh và lòng tự tôn của mình. Do đó, trước thành công hay thất bại, khẳng định tính trung thực đòi hỏi bản lĩnh mỗi người; người có trí tuệ, phấn đấu đè nén tính tự tôn, xóa dần bệnh tự ti, sẽ thực hiện thành công tính trung thực trong các mối quan hệ.
Đoàn kết
Đây là truyền thống của dân tộc ta từ nhiều ngàn năm qua, bắt nguồn từ sự gắn kết gia đình, dòng họ, làng xã... đến cả nước, nhất là khi làng nước đứng trước thiên tai, địch họa đe dọa sự tồn vong của cả cộng đồng. Tuy vậy, khi hòa bình, khi gia đình, làng xóm yên ổn, sự đoàn kết nhiều lúc trở thành hạng thứ yếu, ganh đua và cạnh tranh có lúc đến mức mất còn. Ngày nay, mặt trái của cơ chế thị trường có lúc vì tư lợi làm cho đổ vỡ tình cảm gia đình, dòng họ, láng giềng, làng nước. Do đó, giáo dục thường xuyên và phát huy truyền thống đoàn kết trong gia đình, gia tộc, mở rộng ra đoàn kết làng nước có ý nghĩa thực tế của mỗi gia đình và các nhóm xã hội, các đoàn thể trong cộng đồng dân tộc. Tìm kiếm các lợi ích chung được nhiều người thừa nhận để phát động sự gắn kết cộng đồng, đoàn kết các thành phần, các giới để phát triển xã hội bền vững. Đó là mục tiêu căn bản của xã hội ta ngày nay.
Cần cù
Là đức tính của người lao động chân chính; điều này chỉ phát huy cao nhất khi chúng ta chọn được cho mình một nghề nghiệp thích hợp, nhất nghệ tinh nhất thân vinh. Cần cù là sự chăm chỉ, siêng năng trong công việc hàng ngày, là phần quan trọng của đức cần trong cần, kiệm, liêm, chính theo truyền thống đạo lý của cha ông chúng ta, và được Bác Hồ truyền giảng với ý nghĩa thời đại. Chữ cần còn bao gồm việc làm có kế hoạch tốt, có tư duy sáng tạo không ngừng nâng cao năng suất lao động. Đó là ý nghĩa thực tiễn của đặc tính cần cù trong con người mới hiện nay.
Sáng tạo
Là một chuỗi lao động miệt mài, nhuần nhuyễn, cộng thêm sự tác động của trí tuệ và từ bản năng bẩm sinh, đổi mới từng phần đến thay đổi tổng thể mang đến hiệu quả lao động tốt hơn hẳn. Để sáng tạo, con người cần tâm huyết với việc mình đang làm, biết vì sự tiến bộ cho mình và cho xã hội hoặc để đáp ứng một yêu cầu cao hơn của cộng đồng. Do đó, sáng tạo là đỉnh cao của con người có nhận thức đúng, ham thích việc đang làm, phát huy năng lực bẩm sinh, cùng với học hỏi tri thức xã hội mới có thể có sáng tạo nhằm không ngừng cải tiến kỹ thuật, tăng năng suất... Sáng tạo là đức tính nổi trội của con người mới hiện nay.
Trên đây là những phạm trù về giá trị đạo đức được Trung ương Đảng trình bày như là một chọn lọc về những đức tính nổi bật của người Việt Nam trong bối cảnh nước ta phải ứng phó với nhiều thách thức trong cuộc mưu sinh và chống giặc ngoại xâm. Những phẩm chất đó cũng là sự minh chứng thuyết phục để giải đáp chuỗi giá trị tinh thần truyền thống mà nhân dân ta đã dày công vun đắp suốt hàng ngàn năm qua. Do đó, các tính chất này được lồng ghép vào trong tất cả các sinh hoạt, từ gia đình đến toàn xã hội
Tóm lại, đạo đức xã hội và công cuộc xây dựng con người mới là vấn đề căn bản trong phát triển xã hội hiện nay. Trước thách thức của thời cuộc, vừa phải giải quyết thực tế cuộc sống còn ở mức thấp, yêu cầu có tiến bộ nhanh, vừa chỉnh đốn việc nhà việc nước, vừa phải hội nhập và cạnh tranh quốc tế, vấn đề xây dựng con người mới trong bối cảnh hiện nay là rất quan trọng và cần kíp, cần được thực hiện khẩn trương, nghiêm túc. Đó cũng là trách nhiệm của mỗi người, mỗi gia đình..., nhất là cán bộ, đảng viên!
TS. HOÀNG VĂN LỄ