I. Hóa học và vấn đề ô nhiễm môi trường
Ô nhiễm môi trường là sự làm thay đổi tính chất của môi trường, vi phạm tiêu chuẩn môi trường.
Ô nhiễm môi trường có thể do hậu quả của hoạt động tự nhiên như núi lửa, thiên tai, bão,... hoặc các hoạt động do con người thực hiện trong sản xuất công nghiệp, nông nghiệp, tham gia giao thông và trong sinh hoạt.
1. Ô nhiễm môi trường không khí
Ô nhiễm không khí là sự có mặt của các chất lạ hoặc sự biến đổi quan trọng trong thành phần không khí.
a. Nguyên nhân gây ô nhiễm
Có hai nguồn cơ bản gây ô nhiễm môi trường không khí:
- Nguồn gây ô nhiễm do thiên nhiên.
- Nguồn do hoạt động của con người.
Nguồn gây ô nhiễm do con người chủ yếu tạo ra từ:
+ Khí thải công nghiệp: Do quá trình đốt nhiên liệu và sự rò rỉ, thất thoát khí độc trong quá trình sản xuất.
+ Khí thải do hoạt động giao thông vận tải, các chất khí độc hại phát sinh trong quá trình đốt cháy nhiên liệu của động cơ, kèm theo bụi và tiếng.
+ Khí thải do sinh hoạt: đun nấu, lò sưởi do sử dụng nhiên liệu kém chất lượng.
Các chất gây ô nhiễm không khí như: CO, CO2, SO2, H2S, NOx, CFC [cloflocacbon], các chất bụi,…
b. Tác hại của ô nhiễm không khí
- “Hiệu ứng nhà kính” gây ra do sự tăng nồng độ CO2, làm cho nhiệt độ của trái đất nóng lên, gây ra sự khác thường về khí hậu, gây hạn hán, lũ lụt, ảnh hưởng đến môi trường sinh thái và cuộc sống con người.
- Ảnh hưởng không tốt đến sức khoẻ con người: Gây ra bệnh tật hoặc có thể gây tử vong.
- Ảnh hưởng đến sự sinh trưởng và phát triển của động, thực vật.
- Phá hủy tầng ozon là lá chắn tia cực tím cho Trái Đất, gây ra nhiều tác hại cho sinh vật và sức khoẻ con người.
- Tạo ra mưa axit gây tác hại rất lớn đối với cây trồng, sinh vật, phá hủy các công trình xây dựng,...
2. Ô nhiễm môi trường nước
Sự ô nhiễm môi trường nước là sự thay đổi thành phần và tính chất của nước gây ảnh hưởng đến hoạt động sống bình thường của con người và sinh vật.
Phân biệt ô nhiễm nước theo nhiều cách khác nhau: Theo thời gian có các dạng ô nhiễm thường xuyên hoặc tức thời. Theo bản chất các chất gây ô nhiễm: ô nhiễm hóa chất, ô nhiễm vi sinh,... Theo vị trí không gian có ô nhiễm sông, ô nhiễm biển,…
a. Nguyên nhân gây ô nhiễm môi trường nước
- Ô nhiễm nước có nguồn gốc tự nhiên là do mưa, tuyết tan, gió bão, lũ lụt,... khi mưa rơi kéo theo các chất bẩn xuống sông, ao, hồ gây ô nhiễm môi trường nước.
- Sự ô nhiễm nước có nguồn gốc nhân tạo chủ yếu do nước thải từ các vùng dân cư, khu công nghiệp, hoạt động giao thông, phân bón, thuốc trừ sâu, diệt cỏ trong sản xuất nông nghiệp vào môi trường nước.
Tác nhân hóa học gây ô nhiễm môi trường nước bao gồm các ion của kim loại nặng, các anion $NO_3^ - ,PO_4^{3 - },SO_4^{2 - }$, thuốc bảo vệ thực vật và phân bón hóa học.
b. Tác hại của ô nhiễm môi trường nước
Tùy theo mức độ ô nhiễm, các chất gây ô nhiễm có tác hại khác nhau đến sự sinh trưởng, phát triển của động, thực vật, ảnh hưởng đến sức khoẻ con người. Hoạt động thăm dò, khai thác dầu, hiện tượng rò rỉ dầu từ các dàn khoan, hiện tượng tràn dầu trên biển cả là những sự cố gây ô nhiễm môi trường nước nghiêm trọng đe dọa sự sống trong một phạm vi rộng lớn.
3. Ô nhiễm môi trường đất
Đất là một hệ sinh thái ở trạng thái cân bằng. Khi có mặt một số chất và hàm lượng của chúng vượt quá giới hạn thì hệ sinh thái đất sẽ mất cân bằng và môi trường đất bị ô nhiễm.
Nguồn gây ô nhiễm môi trường đất có thể do:
- Nguồn gốc tự nhiên: núi lửa, ngập úng, đất bị mặn do thủy triều xâm nhập, đất bị vùi lấp do cát,…
- Nguồn gốc do con người: có thể phân loại theo các tác nhân gây ô nhiễm: tác nhân hóa học, tác nhân vật lí, tác nhân sinh học.
Tác nhân hóa học gây nên ô nhiễm môi trường đất tạo ra từ chất thải nông nghiệp, như sử dụng phân bón hóa học, chất bảo vệ thực vật và chất kích thích sinh trưởng, chất thải sinh hoạt,...
Ô nhiễm đất do kim loại nặng là nguồn ô nhiễm nguy hiểm đối với hệ sinh thái đất.
Ô nhiễm môi trường đất gây ra những tổn hại lớn trong đời sống và sản xuất.
II. Hóa học với vấn đề phòng chống ô nhiễm môi trường
1. Nhận biết môi trường bị ô nhiễm
Có thể nhận biết môi trường bị ô nhiễm bằng nhiều cách:
- Quan sát: nước, không khí bị ô nhiễm qua mùi, màu sắc.
- Xác định bằng các thuốc thử xác định độ pH của môi trường nước, đất; xác định nồng độ một số ion kim loại như Pb2+, Ca2+, Mg2+.
- Xác định ô nhiễm môi trường bằng các dụng cụ đo: máy sắc kí, các phương tiện đo lường để xác định thành phần, khí thải, nước thải từ các nhà máy.
2. Vai trò của hóa học trong việc xử lí chất gây ô nhiễm môi trường
a. Nguyên tắc chung: sử dụng các biện pháp phù hợp với thành phần các chất gây ô nhiễm cần xử lí, phù hợp với từng lĩnh vực, phạm vi cần xử lí:
- Trong sản xuất nông nghiệp: sử dụng phân hóa học, thuốc bảo vệ thực vật, chất kích thích đúng quy định, đúng quy trình.
- Trong sản xuất công nghiệp: tuân thủ quy trình xử lí chất thải của các nhà máy trước khi thải ra sông ngòi, hồ ao, biển.
- Trong các cơ sở nghiên cứu, phòng thí nghiệm trường học: xử lí, phân loại các chất thải sau khi thí nghiệm để xử lí trước khi thải ra môi trường.
- Trong các khu dân cư đô thị, rác thải được thu gom, phân loại, xử lí để thu hồi, tái chế, chống ô nhiễm môi trường.
b. Một số phương pháp xử lí chất thải gây ô nhiễm môi trường:
- Phương pháp hấp thụ: hấp thụ khí thải bằng nước, dung dịch xút hoặc dung dịch axit trong tháp hấp thụ, sau đó tái sinh hoặc không tái sinh dung dịch đã hấp thụ.
- Phương pháp hấp phụ trong than bùn, phân rác, đất xốp, than hoạt tính: chất thải có các chất gây ô nhiễm được hấp phụ trong lớp đệm than bùn, đất xốp,... sau đó phân hủy bằng phương pháp sinh hóa.
- Phương pháp oxi hóa - khử: cho luồng khí thải qua dung dịch axit sunfuric để hấp thụ amin, amoniac, rồi cho luồng khí qua dung dịch kiềm để hấp thụ axit cacboxylic, axit béo, phenol. Sau đó cho luồng khí qua dung dịch natri hipoclorit để oxi hóa anđehit, H2S, xeton,...
c. Giáo dục ý thức bảo vệ môi trường: phải thực hiện trong nhà trường một cách hệ thống, thường xuyên, bằng nhiều biện pháp phù hợp.
- Dạy học hóa học trong trường phổ thông có nhiều nội dung liên quan đến môi trường, cần có những đóng góp cụ thể góp phần bảo vệ môi trường như:
+ Làm thí nghiệm hóa học với lượng chất nhỏ. Thực hiện nghiêm túc những quy định sử dụng hóa chất trong phòng thí nghiệm, không để hóa chất thất thoát ra môi trường.
+ Phân loại và xử lí chất thải sau khi làm thí nghiệm hóa học phù hợp.
- Giáo dục bảo vệ môi trường với mục đích tạo nên con người giác ngộ về môi trường, người công dân có trách nhiệm về môi trường góp phần bảo vệ môi trường sống trong lành.
Page 2
SureLRN
Lý thuyết Sinh học 9 Bài 54: Ô nhiễm môi trường
Bài giảng Sinh học 9 Bài 54: Ô nhiễm môi trường
I. Ô NHIỄM MÔI TRƯỜNG LÀ GÌ?
- Khái niệm: Ô nhiễm môi trường là hiện tượng môi trường tự nhiên bị nhiễm bẩn, đồng thời các tính chất vật lí, hóa học, sinh học của môi trường bị thay đổi, gây tác hại tới đời sống của con người và các sinh vật khác.
- Nguyên nhân gây ô nhiễm môi trường:
+ Do hoạt động của tự nhiên: Núi lửa phun nham thạch gây nhiều bụi bặm, thiên tai lũ lụt tạo điều kiện cho nhiều loài vi sinh vật gây bệnh phát triển,…
+ Do hoạt động của con người [đây là nguyên nhân chủ yếu]: Phá rừng, sản xuất công nghiệp, rác thải sinh hoạt,…
II. CÁC TÁC NHÂN CHỦ YẾU GÂY Ô NHIỄM
1. Ô nhiễm do các chất khí thải ra từ hoạt động công nghiệp và sinh hoạt
Một số hoạt động gây ô nhiễm không khí
- Các khí thải độc hại cho cơ thể sinh vật: CO, CO2, SO2, NO2,… và bụi.
- Nguyên nhân gây ô nhiễm khí thải rất đa dạng nhưng chủ yếu do quá trình đốt cháy nhiên liệu [gỗ củi, than đá, dầu mỏ, khí đốt,…], hoạt động của các phương tiện, khí thải từ các nhà máy,…
2. Ô nhiễm do hóa chất bảo vệ thực vật và chất độc hóa học
- Nguyên nhân gây ô nhiễm do hóa chất bảo vệ thực vật và chất độc hóa học:
+ Sử dụng thuốc bảo vệ thực vật [thuốc trừ sâu, thuốc diệt cỏ, thuốc diệt nấm gây bệnh,…] quá nhiều.
+ Các chất độc hóa học sử dụng trong chiến tranh.
- Hậu quả của ô nhiễm do hóa chất bảo vệ thực vật và chất độc hóa học: Tác động bất lợi tới toàn bộ hệ sinh thái và ảnh hưởng đến sức khỏe con người [gây dị tật bẩm sinh và nhiều bệnh tật khác].
- Các con đường phát tán các hóa chất, chất độc hại:
+ Hóa chất chuyển thành dạng hơi theo nước mưa rơi xuống đất → tích tụ trong đất gây ô nhiễm mạch nước ngầm.
+ Hóa chất chuyển thành dạng hơi theo nước mưa rơi xuống ao, hồ, sông suối, biển → tích tụ trong nước.
+ Hóa chất còn bám và ngấm vào cơ thể sinh vật.
3. Ô nhiễm do các chất phóng xạ
- Nguồn gây ô nhiễm chất phóng xạ: chất thải của công trường khai thác chất phóng xạ, nhà máy điện nguyên tử,… và qua những vụ thử vũ khí hạt nhân.
- Tác hại: Năng lượng nguyên tử và các chất phóng xạ có khả năng gây đột biến ở người và sinh vật, gây một số bệnh di truyền và ung thư.
Vụ nổ nhà máy điện hạt nhân Chernobyl phát ra lượng phóng xạ lớn gấp bốn trăm lần so với quả bom nguyên tử được ném xuống Hiroshima.
4. Ô nhiễm do các chất thải rắn
- Nguồn gây ô nhiễm chất thải rắn:
+ Các vật liệu thải trong công nghiệp: Đồ cao su, đồ nhựa, giấy, dụng cụ kim loại, đồ thủy tinh,…
+ Các chất thải từ hoạt động nông nghiệp: Chủ yếu là rác thải hữu cơ như thực phẩm hư hỏng, lá cây,…
+ Chất thải y tế: bông băng bẩn, kim tiêm,…
+ Chất thải từ hoạt động xây dựng và khai thác khoáng sản: đất, đá, vôi, cát,…
+ Chất thải sinh hoạt: nilon dùng đựng đồ, thức ăn thừa,…
- Tác hại: Tạo điều kiện cho nhiều loài VSV gây bệnh phát triển, làm mất mĩ quan,…
5. Ô nhiễm do sinh vật gây bệnh
- Nguồn gốc chủ yếu: Các chất thải như phân, rác, nước thải sinh hoạt, xác chết của sinh vật, nước và rác thài từ bệnh viện,… không được thu gom và xử lí đúng cách đã tạo môi trường cho nhiều sinh vật gây hại cho con người và động vật phát triển.
- Tác hại: Gây nhiều bệnh tật như bệnh tả, lị, sốt rét, giun sán…
Trắc nghiệm Sinh học 9 Bài 54: Ô nhiễm môi trường
CÂU 1: [NB] Ô nhiễm môi trường là
A. hiện tượng môi trường tự nhiên bị làm bẩn.
B. hiện tượng thay đổi tính chất vật lí, hoá học và sinh học của môi trường.
C. hiện tượng gây tác động xấu đến môi trường, do đó gây tác hại tới đời sống của sinh vật và con người.
D. cả A, B và C.
Đáp án: D
Giải thích:
Ô nhiễm môi trường là hiện tượng môi trường tự nhiên bị bẩn, đồng thời các tính chất vật lí, hóa học, sinh học của môi trường bị thay đổi, gây tác hại tới đời sống của con người và các sinh vật khác.
CÂU 2: [NB] Nguyên nhân dẫn đến sự ô nhiễm môi trường do
A. hoạt động của con người.
B. một số hoạt động của tự nhiên.
C. sự cạnh tranh chiếm thức ăn, chỗ ở của các loài sinh vật.
D. hoạt động của con người và một số hoạt động của tự nhiên.
Đáp án: D
Giải thích: Nguyên nhân dẫn đến sự ô nhiễm môi trường do hoạt động của con người và một số hoạt động của tự nhiên như núi lửa phun nham thạch gây nhiều bụi bặm, thiên tai lũ lụt tạo điều kiện cho nhiều loài vi sinh vật gây bệnh phát triển,…
CÂU 3: [NB] Tác nhân chủ yếu gây ra ô nhiễm môi trường là
A. do các loài sinh vật trong quần xã sinh vật tạo ra.
B. các điều kiện bất thường của ngoại cảnh, lũ lụt, thiên tai.
C. tác động của con người.
D. sự thay đổi của khí hậu.
Đáp án: C
Giải thích:
Tác nhân chủ yếu gây ra ô nhiễm môi trường là do hoạt động của con người.
CÂU 4: [NB] Ô nhiễm môi trường dẫn đến hậu quả nào sau đây?
A. Ảnh hưởng xấu đến quá trình sản xuất.
B. Sự suy giảm sức khoẻ và mức sống của con người.
C. Sự tổn thất nguồn tài nguyên dự trữ.
D. Cả A, B, C đều đúng.
Đáp án: D
Giải thích: Ô nhiễm môi trường gây ảnh hưởng xấu đến quá trình sản xuất, suy giảm sức khoẻ và mức sống của con người, tổn thất nguồn tài nguyên dự trữ.
CÂU 5: [NB] Các tác nhân chủ yếu gây ô nhiễm môi trường là gì?
1. Các khí thải từ hoạt động công nghiệp và sinh hoạt.
2. Hoá chất bảo vệ thực vật và chất độc hoá học.
3. Các chất phóng xạ.
4. Các chất thải rắn.
5. Các chất thải do hoạt động xây dựng [vôi, cát, đất, đá,…].
6. Ô nhiễm do sinh vật gây bệnh.
7. Các chất độc hại sinh ra trong chiến tranh.
Phương án đúng là
A. 1, 2, 3, 4, 6.
B. 1, 2, 3, 5, 6.
C. 2, 3, 4, 5, 7.
D. 1, 3, 4, 6, 7.
Đáp án: A
Giải thích:
Các tác nhân chủ yếu gây ô nhiễm môi trường là:
- Các khí thải từ hoạt động công nghiệp và sinh hoạt.
- Hoá chất bảo vệ thực vật và chất độc hoá học.
- Các chất phóng xạ.
- Các chất thải rắn.
- Ô nhiễm do sinh vật gây bệnh.
CÂU 6: [NB] Các khí thải trong không khí chủ yếu có nguồn gốc từ đâu?
A. Hoạt động hô hấp của động vật và con người.
B. Quá trình đốt cháy các nhiên liệu.
C. Hoạt động quang hợp của cây xanh.
D. Quá trình phân giải xác hữu cơ của vi khuẩn.
Đáp án: B
Giải thích: Các khí thải trong không khí chủ yếu có nguồn gốc từ quá trình đốt cháy các nhiên liệu.
CÂU 7: [NB] Nguồn năng lượng nào sau đây nếu được sử dụng sẽ ít gây ô nhiễm môi trường nhất?
A. Than đá.
B. Dầu mỏ.
C. Mặt trời.
D. Khí đốt.
Đáp án: C
Giải thích:
Năng lượng Mặt Trời là nguồn năng lượng sạch → Năng lượng Mặt Trời khi sử dụng sẽ ít gây ô nhiễm môi trường nhất.
CÂU 8: [TH] Yếu tố nào sau đây không phải là các tác nhân hoá học gây ô nhiễm môi trường?
A. Lạm dụng thuốc diệt cỏ trong bảo vệ cây trồng.
B. Dùng quá nhiều thuốc trừ sâu so với nhu cầu cần thiết trên đồng ruộng.
C. Các khí thải từ các nhà máy công nghiệp.
D. Các tiếng ồn quá mức do xe cộ và các phương tiện giao thông khác
Đáp án: D
Giải thích: Các tiếng ồn quá mức do xe cộ và các phương tiện giao thông khác không phải là các tác nhân hoá học gây ô nhiễm môi trường.
CÂU 9: [TH] Yếu tố gây ô nhiễm môi trường nào dưới đây là do các hoạt động công nghiệp của con người tạo ra?
A. Các khí độc hại như NO2, SO2, CO2,....
B. Các chất hoá học trên đồng ruộng.
C. Chất thải hữu cơ như thực phẩm hư hỏng, phân động vật.
D. Cả A, B, C đều đúng.
CÂU 10: [TH] Yếu tố hoặc hoạt động nào sau đây là tác nhân làm môi trường ô nhiễm các chất phóng xạ?
A. Chất thải từ công trường khai thác chất phóng xạ.
B. Những vụ thử vũ khí hạt nhân.
C. Chất thải của nhà máy điện nguyên tử.
D. Cả A, B, C đều đúng.
Đáp án: D
Giải thích:
Các tác nhân làm môi trường ô nhiễm các chất phóng xạ:
- Chất thải từ công trường khai thác chất phóng xạ.
- Những vụ thử vũ khí hạt nhân.
- Chất thải của nhà máy điện nguyên tử.
Xem thêm các bài tổng hợp lý thuyết Sinh học lớp 9 đầy đủ, chi tiết khác:
Lý thuyết Bài 55: Ô nhiễm môi trường [tiếp theo]
Lý thuyết Bài 56-57: Một số oxit quan trọng
Lý thuyết Bài 58: Sử dụng hợp lí tài nguyên thiên nhiên
Lý thuyết Bài 59: Một số oxit quan trọng
Lý thuyết Bài 60: Bảo vệ đa dạng các hệ sinh thái