Nhà ông Vân nằm trong một con hẻm nhỏ ở đường Nguyễn Thái Học, TP. Quy Nhơn. Trong căn nhà trưng bày hàng trăm các mặt nạ lớn, nhỏ được ông tự tay vẽ trong hơn hai năm qua. Khi chúng tôi đến, ông Vân đang sửa soạn khuôn đúc để chuẩn bị cho ra lò những chiếc mặt nạ khắc họa lại chân dung những nhân vật hát bội.
Nói về cái duyên đến với việc vẽ mặt nạ, ông Vân cho hay: Mặc dù tôi không phải là nghệ sĩ hát tuồng hay một hoạ sĩ, nhưng từ nhỏ tôi đã theo cha đi xem hát bội nhiều lần và rất thích thú với loại hình này. Hơn nữa, trong 20 năm làm các công việc liên quan đến văn hoá – du lịch, ông Vân nhiều lần dẫn khách đến thăm quan các khu trưng bày mặt nạ hát bội và họ rất thích thú với những gam màu này. Từ đó, niềm đam mê đối với việc vẽ mặt nạ càng thôi thúc ông sớm thực hiện những bức vẽ của mình.
Chia sẻ thêm về điều này, ông Vân cho biết: Điều thôi thúc nhất khiến ông thực hiện những bức vẽ tạo hình mặt nạ hát bội, chính là để tri ân những người theo nghề hát bội. Tôi được biết, có những nghệ nhân cả đời theo nghiệp hát bội nhưng cuộc sống vẫn khó khăn. Có những người 50, 60 năm theo nghề hát bội mới được công nhận nghệ nhân. “Nhiều lần tiếp xúc với họ, tôi mới hiểu được nỗi vất vả của những người nghệ sĩ hát bội. Nhất là trong đợt dịch COVID-19 vừa rồi, có nhiều nghệ sĩ rất khó khăn trong cuộc sống, từ đó thôi thúc tôi phải làm một việc gì đó để tri ân những nghệ sĩ này”, ông Vân nói thêm.
Để biến đam mê thành hiện thực, ông Vân phải vào Sài Gòn vừa làm việc vừa tìm về các làng nghề gốm sứ để tìm hiểu, nghiên cứu. Cũng trong thời gian này, ông thường xuyên tham vấn nhiều nghệ sĩ, nghệ nhân các đoàn hát bội trong tỉnh, các hoạ sĩ am hiểu về nghệ thuật truyền thống này, để từng bước hoàn thiện khuôn đúc. Để có được những sản phẩm đẹp, ông Vân cho rằng, phải tỉ mỉ từng công đoạn, trong đó phần quyết định sự tinh xảo của chiếc mặt nạ phụ thuộc vào khâu tạo hình khuôn mặt.
Chỉ tay vào một sản phẩm mới được tạo hình, ông Vân cho biết: Khâu tạo hình mặt nạ rất khó, từ ý tưởng tạo hình trong đầu, sau đó mới phát thảo và lên khuôn. Khuôn nếu làm không đúng thì khi vẽ lên sẽ khó có được những tác phẩm có thần thái. “Tôi từng thuê người tạo hình với giá cao, nhưng cũng không ai nhận làm. Do đó, phải tự hình dung, rồi bắt tay vào tạo hình theo ý mình”, ông Vân nói.
Mỗi một nhân vật, ông Vân sử dụng những gam màu riêng để phù hợp với biểu cảm của từng nhân vật. Có ba gam màu chính ông thường sử dụng để vẽ là đỏ, trắng, đen. Màu đen đại diện cho những nhân vật phản diện, hung dữ; gam màu đỏ tượng trưng cho trung thần. Màu trắng xanh đại diện cho quan nịnh, hoặc màu hồng phấn là đại diện cho nhân vật nữ.
“Vẽ những nhân vật bình thường như hoàng tử, công chúa thì các gom màu đơn giản, còn đối với mặt nạ có biểu cảm phức tạp thì gam màu vằn là phù hợp. Nhưng để vẽ những khuôn mặt có màu vằn rất khó, đòi hỏi thời gian và sự tỉ mỉ rất cao của người vẽ. Tuy nhiên, dù sử dụng gam màu như thế nào thì cũng phải truyền hồn vào trong tác phẩm”, ông Vân chia sẻ .
Cũng theo ông Vân, trong quá trình vẽ mặt nạ, ông đã chọn nhiều chất liệu để tạo hình, nhưng cuối cùng ông chọn vẽ trên chất liệu nhựa composite vì có độ bền cao, màu sắc khó phai theo thời gian. Trong quá trình tạo hình trên chất liệu này, ông cũng bỏ thời gian nghiên cứu, cũng như tham vấn nhiều người để có được những chiếc mặt nạ ưng ý, đồng thời để những bức vẽ được thực tế và độc đáo hơn.
Tính đến nay, ông Vân đã tổ chức hơn 10 buổi trưng bày mặt nạ hát bội tại nhiều địa điểm khác nhau, chủ yếu là ở các trường học. Từ những buổi trưng bày này, ông Vân cũng kết hợp mở các lớp dạy miễn phí cho các em học sinh, những người khuyết tật. Qua đó, ông mong muốn truyền cảm hứng đến giới trẻ về tình yêu hát bội đến với mọi người, đồng thời tạo cơ hội cho những người khuyết tật có được công việc tạo ra thu nhập.
Ở cái tuổi ngoại lục tuần, ông Vân đã nếm trải qua nhiều cung bật của cuộc sống. Giờ đây, tất cả đối với ông như một sự nghiệm sinh. “Làm việc gì có ích cho đời, cho dù là nhỏ nhất cũng phải cố gắng làm bằng cả trái tim. Thời gian tới, tôi dự tính nghiên cứu làm mặt nạ hát bội bằng mo cau, xơ dừa vừa nhẹ, thân thiện với môi trường”, ông Vân trải lòng.
Ra đời trên mảnh đất có truyền thống thượng võ nên nghệ thuật tuồng Bình Định mang nét đặc trưng riêng, khác biệt so với các vùng khác như tuồng cung đình Huế, tuồng Bắc hay hát bội TP Hồ Chí Minh…
Lịch sử nghệ thuật tuồng Bình Định gắn liền với tên tuổi của tiền tổ Đào Duy Từ và hậu tổ tuồng Đào Tấn. Mảnh đất thượng võ tôn văn này là nơi danh nhân Đào Duy Từ từng dừng chân và cũng là người đặt nền móng cho nghệ thuật tuồng. Đặc biệt, từ mảnh đất này, nhà soạn tuồng lỗi lạc Đào Tấn đã góp công lớn đưa nghệ thuật tuồng phát triển lên đến đỉnh cao. Ông không những đã soạn nhiều vở tuồng kinh điển mà còn lập ra Học bộ đình, làm thầy dạy tuồng, dạy nhạc cho rất nhiều nghệ sĩ kế tục nổi danh.
Một cảnh trong vở Trảm Trịnh Ân do diễn viên Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh Bình Định biểu diễn. Ảnh: THÚY HƯỜNG
Tuồng Bình Định mang đậm bản sắc địa phương, thể hiện chất võ thuật rất mạnh mẽ, cuốn hút. Ngoài tiêu chí “nhất thanh”- hát hay của một diễn viên tuồng nói chung thì tuồng Bình Định còn chú trọng vũ đạo [múa]. Diễn viên tuồng Bình Định muốn múa đẹp phải biết chút ít võ thuật. Võ Bình Định được vận dụng nhuần nhuyễn, khéo léo trong hát tuồng, tạo nên những động tác múa đẹp, hài hòa, khỏe khoắn và “tới bờ tới góc”, mang phong cách riêng, tạo thành thế mạnh của tuồng đất Võ.
Cách hóa trang mặt nạ nhân vật trong tuồng Bình Định cũng mang đặc trưng riêng so với các vùng, miền khác trên cả nước. Hầu hết các nghệ sĩ tuồng ở ba miền Bắc - Trung - Nam đều sử dụng các gam màu chủ đạo là đen, trắng, đỏ để vẽ mặt nạ khi biểu diễn. Nhưng do ảnh hưởng từ văn hóa đặc trưng vùng miền nên mỗi nơi thể hiện nét vẽ có phần khác nhau.
Một cảnh trong vở Đào Tam Xuân loạn trào do diễn viên Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh Bình Định thể hiện. Ảnh: THÚY HƯỜNG
Mặt nạ tuồng Bình Định có cách hóa trang công phu, đường nét sắc sảo và mang vẻ độc đáo riêng. Tiêu biểu là nét vẽ chủ đạo trong hóa trang nhân vật tuồng Bình Định là kiểu mặt chim [khác với hát bội Nam bộ có cách hóa trang giống kiểu mặt thú…], bởi chỗ mũi của nhân vật giống như hai con chim đang châu đầu lại, bộc lộ được hồn cốt, tính cách và nét tinh tế của vai diễn.
Một trong những yếu tố độc đáo nữa góp phần tạo nên nét đặc sắc của tuồng Bình Định là đôi hia. Nếu như hia tuồng của các đơn vị tuồng khác trong cả nước cũng là hia cong nhưng đế hia thường hơi bằng, độ cao chỉ khoảng 2 - 3 phân, mũi hia hơi hất lên, thì hia tuồng Bình Định mang phong cách rất riêng: Hia cao từ 5 phân trở lên, mặt tiếp xúc đất chỉ chiếm một khoảng rất nhỏ ở giữa đế [chừng khoảng 2 phân], mũi hia cong vút như mũi thuyền. Hia trông chòng chành như chiếc sõng nhưng người nghệ sĩ khi đã chinh phục được nó rồi thì lướt nhẹ như không. Vì thế, hia Bình Định được giới chuyên môn gọi là “hia lanh”. Đối với những nghệ sĩ đi hia thành thạo thì nó là đạo cụ giúp cho vũ đạo của diễn viên thêm phần linh hoạt, đẹp mắt. Nếu không có đôi hia này - với mặt tiếp xúc mỏng nhỏ [vì đi, đứng đều bằng gót] - các động tác bê, lỉa, xiến, xoay… sẽ khó nhanh, khó lướt đẹp, nhẹ. Khi giậm chân xuống sàn sân khấu gỗ tạo âm thanh ấm, vang nhờ chất liệu hia làm từ củ tre ngà. Riêng về nghệ thuật đi hia, nghệ sĩ tuồng Bình Định được bạn nghề trong cả nước vui vẻ tôn vinh lên cao hơn một bậc vì những điều như thế.
Một cảnh trong vở Mộng Bá Vương do diễn viên Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh Bình Định biểu diễn. Ảnh: THÚY HƯỜNG
Tại Bình Định hiện còn có hàng chục đoàn hát tuồng không chuyên hoạt động sôi nổi. Những “nghệ sĩ chân đất” ấy là minh chứng sống động cho niềm đam mê hát tuồng bất tận của vùng đất này. Ban ngày, họ có thể là những người nông dân chân lấm tay bùn, nhưng ban đêm, họ lại hóa thân thành những ông vua, bà chúa, sống cùng nhân vật và cháy hết mình với tình yêu nghệ thuật tuồng. Đây cũng là nét đặc sắc của tuồng Bình Định, luôn song hành bảo tồn và phát triển cả tuồng chuyên nghiệp và tuồng không chuyên.
Trải qua những biến cố, thăng trầm cùng lịch sử dân tộc, đến nay, nghệ thuật tuồng Bình Định vẫn giữ được bản sắc vốn có và đáp ứng kịp thời nhu cầu thưởng thức của công chúng khắp nơi. Tiếng trống chầu của tuồng Bình Định đã có dịp vang xa trên đất khách: Anh, Đức, Pháp, Nga, Hàn Quốc… để lại ấn tượng tốt đẹp trong lòng bạn bè quốc tế.
Kế tục truyền thống và nhằm giới thiệu vềnét văn hóa đặc sắc của quê hương Bình Định, nghệ thuật tuồng vinh dự được biểu diễn phục vụ nhiều đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước, lãnh đạo các bộ, ngành Trung ương và địa phương, nhiều đoàn khách quốc tế đến thăm và làm việc tại Quy Nhơn - Bình Định. Đặc biệt, vốn là một bộ môn nghệ thuật sân khấu cổ truyền tiêu biểu của dân tộc nên nghệ thuật tuồng từng được Chủ tịch Hồ Chí Minh kính yêu quan tâm, nhận xét: “Tuồng tốt đấy, đó là vốn quý của dân tộc nhưng cần phải cải tiến, không nên giẫm chân tại chỗ. Tuy nhiên, chớ có gieo vừng ra ngô”. Lời căn dặn của Người trở thành kim chỉ nam trong việc bảo tồn và phát huy bộ môn nghệ thuật truyền thống này.