I. Dạy học tích hợp
1. Quan điểm về dạy học tích hợp
Tích hợp [integration] có nghĩa là lồng ghép, sát nhập, hợp nhất, xác lập cái chung, cái toàn thể, cái thống nhất trên cơ sở những bộ phận riêng lẻ. Theo nghĩa này, tích hợp hướng tới việc xem xét mỗi đối tượng như là một thể thống nhất của những nét bản chất nhất trên các thành phần, chứ không phải là phép cộng giản đơn những thuộc tính của các thành phần ấy. Hiểu như vậy, tích hợp có hai tính chất cơ bản là liên kết và toàn vẹn. Liên kết phải tạo thành một thực thể toàn vẹn, không còn sự phân chia giữa các thành phần liên kết, chứ không phải sự sắp xếp các thành phần bên cạnh nhau.
Trong lí luận dạy học, tích hợp được hiểu là sự kết hợp một cách hữu cơ các kiến thức, kĩ năng thuộc những môn học khác nhau thành một nội dung thống nhất. Theo Nguyễn Xuân Thành: “Dạy học tích hợp có nghĩa là đưa những nội dung giáo dục có liên quan vào quá trình dạy học các môn học như: tích hợp giáo dục đạo đức, lối sống; giáo dục pháp luật; giáo dục chủ quyền quốc gia về biên giới, biển, đảo; giáo dục sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, bảo vệ môi trường, an toàn giao thông...”
Dạy học tích hợp [integration teaching] là dạy học theo định hướng phát triển [ở người học] khả năng huy động tổng hợp kiến thức, kĩ năng,... thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau để giải quyết có hiệu quả các vấn đề trong học tập và trong cuộc sống, được thực hiện ngay trong qua trình lĩnh hội tri thức và rèn luyện các kĩ năng.
2. Phân loại dạy học tích hợp
Tùy theo mức độ tích hợp khác nhau mà có thể phân ra các kiểu tích hợp sau:
Tích hợp nội môn [Intradisciplinary Intergration/Approach] là cách dạy học trong đó có những nội dung được thiết kế dựa trên hai hay nhiều phần của môn học với mục tiêu là nhận thức được hiện tượng hay giải quyết được vấn đề dựa trên sự tích hợp và tổng hợp các kiến thức, kĩ năng từ các phần khác nhau của môn học. Theo phương án này, các môn vẫn được học riêng rẽ, nhưng trong quá trình giảng dạy, tích hợp được thực hiện thông qua việc loại bỏ những nội dung trùng lắp trong bản thân môn đó, khai thác sự hỗ trợ giữa các phân môn, giữa các phần trong một phân môn hay một môn học. Trong môn Ngữ văn, có sự tích hợp giữa các kĩ năng đọc, viết, nghe, nói trong một tiết học.
Tích hợp liên môn [Interdisciplinary Intergration/Approach] là cách dạy học mà giáo viên tổ chức chương trình học thông qua các môn học để giải quyết một nội dung trong chương trình cần kiến thức, kĩ năng của hơn một môn học. Trong cách tiếp cận tích hợp liên môn, giáo viên kết nối các nội dung học tập chung nằm trong những môn học khác nhau để nhấn mạnh các khái niệm và kỹ năng liên môn. Đây là điểm chung với xu hướng tích hợp đa môn. Tuy nhiên, việc tổ chức học tập có thể chỉ đặt trong khuôn khổ một môn học, ở đó giáo viên tổ chức chương trình học tập những chủ đề, khái niệm cụ thể của môn học trong mối quan hệ với các khái niệm, kỹ năng liên môn. Môn Ngữ văn thường tích hợp liên môn với Lịch sử và Giáo dục công dân. Để hỗ trợ đọc hiểu bài thơ “Thuật hoài” [ Tỏ lòng], có thể dùng kiến thức lịch sử có liên quan như kiến thức về thời đại nhà Trần- thời đại vẻ vang của lịch sử dân tộc với ba lần kháng chiến chống quan xâm lược Nguyên - Mông thắng lợi, viết lên những trang sử vàng chói lọi trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc. Những cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Mông - Nguyên dưới triều Trần thắng lợi không chỉ bởi tinh thần yêu nước, ý chí anh hùng mà còn bởi tinh thần đoàn kết một lòng của quân và dân Đại Việt.
Việc vận dụng những kiến thức này trong quá trình đọc hiểu văn bản cho phép rút ra những kết luận như sau:
Thứ nhất, bài thơ là sản phẩm của một thời đại cụ thể, là tâm sự hoàn toàn có thật của một danh tướng đã để lại tên tuổi trong lịch sử.
Thứ hai, bài thơ không chỉ cho thấy hình ảnh của một con người cụ thể mà còn nói lên hào khí rực lửa của thời đại nhà Trần- hào khí Đông A.
Thứ ba, lòng yêu nước trong bài thơ được gắn với những biểu hiện nổi bật và rõ nét vì nó khắc họa hình ảnh con người chiến đấu bảo vệ đất nước. Vì vậy, ý nghĩa giáo dục của nó là rất sâu sắc..
Tích hợp đa môn [Multidisciplinary Intergration] là cách dạy học theo hướng “dạy học một chủ đề được tiếp cận theo từng môn học khác nhau và tiến hành song song với nhau” nhằm đạt chuẩn của từng môn. Xu hướng tích hợp đa môn cho rằng một số chủ đề có thể được nghiên cứu từ góc độ của những khoa học khác nhau . Theo xu hướng này, nội dung học tập được thiết kế thành một chuỗi vấn đề hay tình huống mà việc giải quyết đòi hỏi phải huy động tổng hợp kiến thức kĩ năng của những môn học khác nhau. Một trong những cách thức tổ chức dạy học tích hợp theo phương thức đa môn có thể áp dụng ở bậc trung học là sắp xếp một số nội dung học tập theo kiểu song hành. Chẳng hạn, đề bài môn Ngữ văn như sau: Trình bày cảm nghĩ của anh /chị về câu nói: “Trong một tam giác vuông, bình phương cạnh huyền bằng tổng bình phương hai cạnh góc vuông”. Để giải quyết được đề bài này, học sinh không chỉ huy động kiến thức kĩ năng viết bài văn, mà còn phải có kiến thức nhất định về môn Toán học.
Tích hợp xuyên môn [Transdisciplinary Integration] là cách dạy học các vấn đề, nội dung được hiểu và giải quyết vượt qua kiến thức và kĩ năng từng môn học, xem xét các vấn đề một cách toàn diện với những khái niệm, phương pháp đặc thù của cách tiếp cận xuyên môn, khi đó cấu trúc logic nội dung từng môn học bị phá vỡ. Xu hướng này chủ yếu nhằm phát triển những kỹ năng mà học sinh có thể sử dụng trong tất cả các môn học, các tình huống. Trong cách tiếp cận tích hợp xuyên môn, giáo viên tổ chức chương trình học tập xoay quanh các vấn đề và mối quan tâm của người học. Học sinh phát triển các kĩ năng sống khi họ áp dụng những kĩ năng môn học và liên môn vào ngữ cảnh thực tế của cuộc sống.
II. DẠY HỌC PHÂN HÓA
1. Quan điểm về dạy học phân hóa
Phân hóa [diferentiation] là một hoạt động mà ở đó cần phải phân loại và chia tách các đối tượng, từ đó tổ chức, vận dụng nội dung, phương pháp và hình thức sao cho phù hợp với đối tượng ấy nhằm đạt hiệu quả cao.
Dạy học phân hóa là định hướng trong đó giáo viên tổ chức dạy học tùy theo đối tượng, nhằm đảm bảo yêu cầu giáo dục phù hợp với đặc điểm tâm - sinh lý, nhịp độ, khả năng, nhu cầu và hứng thú khác nhau của những người học. Trên cơ sở đó, giáo viên có thể phát triển tối đa tiềm năng vốn có của mỗi học sinh.
Dạy học phân hóa là chiến lược dạy học dựa trên nhận thức giáo viên về nhu cầu, hứng thú và cách thức học của từng cá nhân người học, khác với dạy học đại trà nội dung và cách dạy chủ trương áp dụng cho số đông. Những dấu hiệu cơ bản của dạy học phân hóa như: Sự quan tâm có hệ thống dành cho người học có đa dạng các nhu cầu đặc biệt; điều chỉnh nội dung kiến thức để đáp ứng năng lực, kinh nghiệm và hứng thú của người học. Tổ chức nhiều hình thức dạy học, cách học chú ý tới các đối tượng riêng biệt, cá nhân hóa người học giúp học sinh đạt được mục tiêu. Khuyến khích người học chứng minh hiểu biết của mình theo nhiều cách có ý nghĩa. Tôn trọng sự đa dạng trí tuệ trong môi trường học tập dựa vào nhu cầu và năng lực người học.
2. Phân loại dạy học phân hóa
Phân hóa trong [còn gọi là phân hóa vi mô] là cách dạy học chú ý tới các đối tượng riêng biệt, cá nhân hóa người học trên lớp, phù hợp với từng đối tượng để tăng hiệu quả dạy học, kết quả phân hóa trong phụ thuộc chủ yếu vào năng lực và phương pháp của người dạy.
Phân hóa ngoài [còn gọi là phân hóa vĩ mô] là cách tổ chức dạy học theo các chương trình khác nhau cho các nhóm người học khác nhau nhằm đáp ứng được nhu cầu, sở thích và năng lực của từng nhóm người học. Kết quả phân hóa ngoài phụ thuộc chủ yếu vào việc thiết kế nội dung chương trình các môn học.
Phân hóa trong, được coi trọng ở tất cả các cấp học; phân hóa ngoài được thực hiện tăng dần ở các cấp học giáo dục phổ thông, đặc biệt phân hóa mạnh ở các lớp cuối trung học phổ thông.
Hiện có nhiều hình thức tổ chức dạy học phân hoá ngoài khác nhau, nhưng chủ yếu là hai hình thức sau:
Tổ chức dạy học phân hóa theo hướng phân ban: Mỗi ban được xác định theo một nhóm môn học phù hợp với nhóm ngành, nghề xã hội. Học sinh lựa chọn ban căn cứ vào năng lực và nguyện vọng của bản thân và điều kiện thực tiễn của từng trường.Có thể thực hiện dạy học phân hóa theo hướng tổ chức các nhóm học tập cùng trình độ [khá - giỏi - trung bình - yếu], hoặc các câu lạc bộ học tập theo năng khiếu môn học… Ở quy mô quốc gia, việc tổ chức dạy học theo các ban “tự nhiên”, “xã hội” và “cơ bản” là một hình thức phân hóa vĩ mô.
Tổ chức dạy học phân hóa theo hướng tự chọn: Học sinh chỉ bắt buộc phải học một số ít môn học và hoạt động chung, còn lại tự chọn các môn học hoặc chủ đề giáo dục phù hợp với nguyện vọng, sở trường của cá nhân người học. Số lượng môn học và hoạt động giáo dục bắt buộc cũng như các môn, các chủ đề tự chọn thường gắn với đặc điểm môi trường kinh tế - xã hội cụ thể của mỗi địa phương/quốc gia.