- Chủ nhật, 19/12/2021 10:36 [GMT+7]
Chu Đậu là một trong những cái nôi nghề gốm Việt Nam. Thôn Chu Đậu thuộc xã Thái Tân, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương [xưa là huyện Thanh Liêm, châu Nam Sách, trấn Hải Dương]. Theo tiếng Hán, Chu là thuyền, Đậu là bến, Chu Đậu là thuyền đậu bến. Chu Đậu là một làng quê nhỏ, nằm nép mình bên tả ngạn sông Thái Bình, một nhánh của sông Lục Đầu, nơi thông thương với Thăng Long và ra biển rất thuận lợi.
1. Gốm Chu Đậu là một dòng gốm cao cấp có niên đại khoảng thế kỷ XIII - XIV và phát triển rực rỡ vào thế kỷ XV - XVI. Nhưng sang thế kỷ XVII, gốm Chu Đậu bị thất truyền, bởi do cuộc chiến giành quyền lực giữa hai tập đoàn phong kiến Trịnh-Mạc diễn ra rất ác liệt ở châu Nam Sách, trong đó có Chu Đậu bị tà phá nặng nề, dân tình phải chạy tán loạn khắp nơi, mà kẻ bức tử gốm Chu Đậu không ai khác chính là Trịnh Tùng, người dành thắng lợi trong cuộc chiến tương tàn ấy.
Nói đến gốm Chu Đậu không thể không nhắc đến những dòng họ danh giá nhất trong làng gốm, đó là họ Đặng, họ Bùi, họ Vương..., với những bậc danh tài như Đặng Huyền Thông, Đặng Hữu, Đặng Tính, trong đó công sức Đặng Huyền Thông được ghi trên nhiều văn bia còn lại đến ngày nay. Về họ Bùi có bà Bùi Thị Hý, một nghệ nhân nổi tiếng, có tác phẩm được lưu giữ ở bảo tàng nước ngoài.
Gốm Chu Đậu tuy bị lụi tàn, nhưng những tinh hoa của nó vẫn còn tồn tại đến nay và đang được nhân loại gìn giữ trong các bảo tàng nghệ thuật nổi tiếng thế giới.
Năm 1980, trong một chuyến đi công cán sang Thổ Nhĩ Kỳ, ông Makato Anabuki, nguyên Bí thư thứ hai Đại sứ quán Nhật Bản tại Hà Nội, đã nhìn thấy một chiếc bình gốm hoa lam, cao 54cm, được trưng bày tại Bảo tàng Topkapi Saray, Istanbul. Trên bình có ghi dòng chữ Hán: “Thái Hòa bát niên, Nam Sách châu, tượng nhân Bùi Thị Hý bút” [tức Thái Hòa năm thứ 8- đời vua Lê Nhân Tông, 1450 - thợ gốm là Bùi Thị Hý, người Nam Sách]. Ông còn cho biết chiếc bình này đã có người trả giá tới 1 triệu USD, trong một phiên đấu giá.
Ông Makato Anabuki đã viết thư nhờ Bí thư Tỉnh ủy Hải Dương lúc bấy giờ là ông Ngô Duy Đông xác minh xuất xứ bình sứ quý giá đó.
Những thông tin do ông Makato Anabuki cùng cấp, đã giúp cơ quan văn hóa Hải Dương đẩy mạng công tác nghiên cứu sưu tầm những dấu tích làng gốm cổ Chu Đậu. Tháng 4.1986, Sở Văn hóa Thông tin Hải Dương đã tiến hành khai quật di chỉ Chu Đậu, các nhà khảo cổ đã tìm thấy nhiều di vật gốm mỹ nghệ cao cấp.
2. Đến nay đã qua 8 lần khai quật ở độ sâu 2m, trên diện tích 70.000m2, tại xã Thái Tân, các nhà khảo cổ phát hiện nhiều gốm cổ và trên 100 lò gốm.
Ngoài các hiện vật gốm cổ trong các cuộc khai quật, ngườii ta còn tìm thấy nhiều sản phẩm gốm ở hai con tàu bị đắm ở biển Pandanan [Philippine] và ở biển Cù Lao Chàm, Quảng Nam, Việt Nam vào các năm 1993 và 1997, đã thu được hơn 340.000 đồ gốm Chu Đậu, trong đó có khoảng 240.000 hiện vật còn nguyên vẹn. Qua việc trục vớt hai con tàu đắm, cho thấy, thời bấy giờ gốm Chu Đậu đã được xuất khẩu rộng rãi ra thế giới. Rõ ràng xưa kia Chu Đậu là nơi sản xuất đồ gốm dân dụng và mỹ nghệ của cư dân Việt. Sản phẩm gốm Chu Đậu đã đến với thế giới, vì chất lượng và vẻ đẹp của gốm.
Gốm Chu Đậu không chỉ tìm thấy ở các di chỉ khảo cổ, ở hai con tàu đắm, mà theo cuốn “Gốm sứ Việt Nam, một truyền thống riêng biệt” [Vietnamese Ceramics, a separate tradition] của NXB Art Media Resource ấn hành 1997, do John Stevenson và John Grey chủ biên, cho biết: Gốm Chu Đậu Việt Nam đã được 46 bảo tàng của 32 nước trên thế giới lưu giữ.
Ngoài Bảo tàng Topkapi Saray, Thổ Nhĩ Kỳ, còn có Bảo tàng Lịch sử Nghê thuật Hoàng gia Bỉ đã trưng bày trên 3.000 cổ vật Việt Nam, trong đó gốm Chu Đậu nổi trội nhất là bộ sưu tập chân đèn thời Mạc, gồm 20 chiếc. Cũng tại Vương quốc Bỉ còn có Bảo tàng Hoàng gia Mariemont cũng có khoảng 150 cổ vật Việt Nam, trong đó có khá nhiều đĩa lớn, bình tì bà và đặc biệt là bộ sưu tập các con giống thuộc dòng gốm Chu Đậu, có niên đại thế kỷ XVI.
Riêng Bảo tàng Nghệ thuật Tokugawa ở Nagoya, Nhật Bản, đã trưng bày bộ sưu tập bát uống trà chân cao của Chu Đậu bằng men tam thái, trong đó đáng chú ý là chiếc bát trà của Tướng quân Tokugawa Ieyasu, có từ năm 1616, vẽ hoa văn men đỏ và men lục, vành ngoài vẽ hoa văn cánh sen, hoa cúc, đáy phủ men nâu. Chiếc bát trà chân cao này được coi là bảo vật của gia tộc Owari Tokugawa và được lãnh chúa Owari Tokugawa dùng làm mẫu để chế tác bát trà ở lò gốm của ông.
3. Nhà khảo cổ Philippe Trương cho rằng: Căn cứ vào kiểu dáng, lối trang trí độc đáo, kỹ thuật thể hiện và kiểu vẽ hoa văn, thì chiếc bát trà gốm Chu Đậu này được thửa riêng biệt cho Tướng quân và gia tộc Tokugawa. Vì thế mà chiếc bát trà này được Chính phủ Nhật Bản đưa vào danh mục “Tài sản Văn hóa Quốc gia đặc biệt quan trọng của Nhật Bản”. Chiếc bát trà gốm này đã có ảnh hưởng lớn đến kiểu dáng và trang trí cho các đồ gốm của Nhật Bản từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX.
Trong số các đồ gia bảo của dòng họ quan Khâm sai vùng Nagasaki Ozawa Shiroemon Mitsunota có 8 món đồ sứ Chu Đậu và 1 món men trắng đời Lý. Hiện tại 4 trong số 9 món này thuộc sở hữu Bảo tàng Quốc gia Kyoto, Nhật Bản.
Tại Bảo tàng Guinet [còn gọi Bảo tàng Quốc gia Nghệ thuật châu Á Guinet] ở Paris, Pháp, có trưng bày bộ sưu tập gốm Chu Đậu rất hiếm của nước ta.
Tại Bảo tàng Nghệ thuật Dresden [CHLB Đức] có một số hiện vật gốm Chu Đậu vào thời Lê [thế kỷ XV] hoặc thời Lê - Mạc [thế kỷ XV -XVII].
Sở dĩ, từ xa xưa gốm Chu Đậu đã lừng danh thế giới, được nhiều nước ưa chuộng bởi chất lượng gốm: “Mỏng như giấy, trong như ngọc, trắng như ngà, kêu như chuông”. Hơn nữa từ dáng vẻ, chất men, họa tiết, hoa văn trang trí... đều mang đậm bản sắc Việt và đạt đến trình nghệ thuật độ cao.
Các bình gốm Chu Đậu được thiết kế rất đa dạng về kiểu dáng, kích thước phù hợp để trang trí trong các không gian. Đặc biệt men gốm Chu Đậu làm từ tro vỏ trấu lúa nếp cái hoa vàng. Đây là dòng men tro trấu thiên nhiên đã được xác lập “kỷ lục độc bản” Việt Nam và được cả thế giới ngợi ca về độ bền cũng như giá trị nghệ thuật đỉnh cao.
Bình gốm Chu Đậu có giá trị cả về mặt thẩm mỹ, đồng thời mang ý nghĩa phong thủy sâu sắc. Người sử dụng đồ gốm sứ Chu Đậu thu hút tài lộc, giúp người dùng có thể cải thiện vận khí và cuộc sống bản thân.
Gốm Chu Đậu thuộc dòng gốm cao cấp, bởi loại gốm này được sản xuất từ loại đất sét trắng chỉ có ở vùng Trúc Thôn, Chí Linh, nguồn nguyên liệu đặc biệt tạo nên độ bền và vẻ đẹp riêng của sản phẩm.
Nét nổi bật nhất của bình gốm Chu Đậu là thể hiện được nét văn hóa độc đáo, đặc sắc của dân tộc Việt Nam - phản ảnh đời sống sinh hoạt cũng như giá trị nhân văn của Phật giáo, Nho giáo trong các tác phẩm gốm.
Từ thông tin của ngài Bí thư Đại sứ quán Nhật Bản tại Việt Nam và qua công tác khảo cổ cũng như việc tìm thấy các hiện vật gốm trên hai con tàu đắm và ở các bảo tàng của các nước, những người con của Chu Đậu cảm thấy tự hào. Từ đó người dân Chu Đậu bừng khởi phục hồi lại nghề truyền thống mà cha ông họ đã để lại.
Nhờ thế, hiện nay các sản phẩm gốm Chu Đậu ngày càng phát triển cả về số lượng mẫu mã cũng như chất lượng, giá trị nghệ thuật và đã vượt ra ngoài lãnh thổ quốc gia, trở thành sản phẩm xuất khẩu đi nhiều nước trên thế giới.
Nếu như TP Hà Nội có Bát Tràng thì Hải Dương cũng tự hào với làng nghề gốm Chu Đậu. Làng nghề này là địa danh được nhiều tình nhân mến và tìm đến để khám phá dòng chảy lịch sử của một làng nghề truyền thống vang danh đất Bắc.
Hải Dương là một trong những địa phương mạnh về du lịch di sản, văn hóa, nơi này có rất nhiều điểm đến chọn lựa mang dấu ấn lịch sử và nét đặc trưng của miền quê Bắc Bộ. Làng gốm Chu Đậu đó là một trong những điểm đến chọn lựa quyến rũ khách tham quan bởi truyền thống làm gốm lâu đời và những giá trị, tinh hoa của làng nghề còn được lưu giữ đến ngày nay. Du lịch Hải Dương và ghé thăm làng nghề làm gốm Chu Đậu bạn sẽ có thời cơ khám phá những nét xinh văn hóa làng nghề cổ nhất xứ Đông.
Xuất xứ Về làng gốm Chu Đậu
Dòng gốm sứ này có thể đã được hình thành và phát triển trong khoảng từ thế kỷ 13 đến thế kỷ 18. Có nguồn nói, nó bị hủy diệt do chiến tranh Lê-Mạc cuối thế kỷ 16.
Loại gốm sứ này thường được nhắc đến với tên gốm Chu Đậu là do lần trước tiên người ta khai quật được những di tích của dòng gốm này ở Chu Đậu. Sau này, khi khai quật tiếp ở Mỹ Xá [làng ở bên cạnh Chu Đậu] thì người ta phát hiện ra khối lượng di tích còn đa dạng hơn và có một số nước men người ta không tìm thấy trong số những di tích khai quật được tại Chu Đậu.
Tại Mỹ Xá, gia phả dòng họ Vương có ghi câu “…tổ tiên…lấy nghề nung bát làm nghiệp”. Câu này hiện được lưu lại trong bảng ghi lịch sử dòng gốm sứ này tại Xí nghiệp gốm sứ Chu Đậu.
Cả hai vùng Mỹ Xá và Chu Đậu đều coi ông Đặng Huyền Thông, người Hùng Thắng, Minh Tân là ông tổ [đã biết] của dòng gốm sứ này. Nhà nghiên giúp Tăng Bá Hoành, nguyên giám đốc Bảo tàng Hải Dương cho rằng, một nhân vật là bà Bùi Thị Hý là tổ nghề gốm Chu Đậu. TS Nguyễn Đình Chiến, nguyên phó giám đốc Bảo tàng Lịch sử VN, lại cho đó chỉ là một gán ép, vì những dẫn chứng không thuyết phục.
Kết quả khai quật ấy được báo cáo tại hội nghị khảo cổ học toàn quốc tổ chức vào tháng chín năm 1986. Nó trở thành một nhận thức mới về gốm Việt Nam trong lịch sử và tên gọi Chu Đậu – lấy theo tên ngôi làng trước tiên phát hiện gốm – được ghi vào maps khảo cổ học là một di tích quan trọng cao cấp của gốm sứ Việt Nam.
Thăng trầm trong dòng chảy lịch sử làng gốm Chu Đậu
Làng nghề làm gốm Chu Đậu tọa lạc ở xã Thái Tân, huyện Nam Sách của tỉnh Hải Dương ở tả ngạn của con sông Thái Bình. Làng nghề này được hình thành từ thế kỉ 14 và phát triển cực thịnh trong thế kỉ 15 và 16. Sau đó, do chiến tranh loạn lạc, nghề làm gốm ở Chu Đậu dần bị mai một và thất truyền.
Đến năm 1980, bí thư đại sứ quán Nhật Bản tại Việt Nam là Makato Anabuki khi đến Thổ Nhĩ Kỳ đã thấy một chiếc bình gốm hoa lam ở viện bảo tàng Takapisaray có ghi dòng chữ Hán “Thái Hòa bát niên Nam Sách châu, tương nhân Bùi thị Hý bút” nên đã nhờ bí thư tỉnh ủy Hải Dương thời bấy giờ tìm kiếm nguồn gốc của chiếc bình gốm.
Từ những thông tin đó, tỉnh Hải Dương đã thúc đẩy việc điền dã và khai quật được di tích Chu Đậu, phát hiện nhiều di vật của một trong tâm gốm mỹ nghệ to ở xã Thái Tân và Minh Tân và từ đây việc khôi phục làng nghề gốm Chu Đậu trứ danh trong quá khứ lại được bắt đầu.
Những người con của Chu Đậu bắt đầu khôi phục làng nghề truyền thống của ông cha, thậm chí mở xí nghiệp để giúp sản phẩm của làng nghề phát triển., Ngày nay không chỉ trong nước mà sản phẩm của làng gốm Chu Đậu đã có rất nhiều mặt ở nhiều nước trên thế giới.
Làng Chu Đậu: không chỉ là một làng nghề truyền thống
Làng nghề gốm Chu Đậu được hồi sinh không chỉ giúp lưu giữ những giá trị truyền thống, tạo ra sản phẩm gốm trứ danh mà còn biến nơi này trở thành một điểm du lịch quyến rũ của Hải Dương.
Ghé thăm làng gốm Chu Đậu, khách tham quan sẽ được đắm chìm trong không gian bình yên của một ngôi làng đồng quê Bắc Bộ đồng thời được thăm quan, tìm hiểu về quy trình tạo nên những sản phẩm gốm sứ lừng danh bốn phương.
Gốm của làng Chu Đậu là từ đất sét trắng của vùng Trúc Thôn thuộc thị xã Chí Linh. Sau khi lấy đất về, người ta sẽ mang hòa trong nước để lọc rồi thêm phụ gia để phối luyện thành hồ làm gốm. Khi đất sét đã mềm, dẻo và đạt được độ mịn thiết yếu thì sẽ mang đi chuốt và nặn trên bàn xoay.
Từ xưa đến nay, những sản phẩm gốm của làng Chu Đậu đều được làm thủ công, từ khâu nặn, đúc gốm cho đến khâu vẽ và trang trí hoa căn đều được những người thợ gốm tài hoa của làng nghề thực hiện, chính vì vậy, gốm khi ra lò luôn chất lượng và có những đặc điểm riêng phân biệt với gốm sứ ở những nơi khác.
Gốm làng Chu Đậu có đặc điểm nổi bật là men trắng rất trong với hoa văn màu xanh nhờ sử dụng men trắng chàm và hoa văn đỏ nâu, xanh lục vàng nhờ sử dụng men tam thái. Kiểu dáng và họa tiết của hoa văn trên gốm rất tinh xảo và mang đậm bản sắc văn hóa Việt.
Tuyệt kỹ để có những sản phẩm gốm đạt đến sự tinh xảo của những người dân nơi đây đó là kỹ thuật vẽ dưới men rồi mang nung trong lò sau đó mới phủ men tam thái và mang nung lại một lần nữa. Chính cho nên mà những sản phẩm gốm của làng Chu Đậu từ xa xưa dù đã bị chôn vùi dưới lòng đất hay chìm dưới đáy biển qua hàng thế kỷ vẫn giữ được nguyên vẹn cả màu sắc và kiểu dáng.
Ghé thăm làng gốm Chu Đậu, khách tham quan sẽ phải ngỡ ngàng bởi thế giới của gốm ở đây rất nhiều màu sắc và tuyệt xinh. Du khách sẽ được chiêm ngưỡng những bộ sưu tập đồ gốm cổ, những sản phẩm gốm đương đại, thăm quan công ty cổ phần Gốm Chu Đậu, làng cổ gốm Chu Đậu Nổi bật hẳn khách tham quan sẽ phải thích thú với trải nghiệm thăm quan khu sản xuất cũng như tự mình trải nghiệm làm gốm hay khám phá những di chỉ khảo cổ.
Nổi bật, nhiều điểm đến chọn lựa quyến rũ xung quanh làng gốm cổ như đền thờ ông tổ gốm Chu Đậu Đặng Huyền Thông, bảo tàng gốm Chu Đậu hay những lò gốm cổ cũng sẽ mang đến những trải nghiệm quyến rũ cho hành trình khám phá của khách tham quan.
Gốm Chu Đậu hồi sinh và tìm lại ánh hào quang đã mất
Sinh sống và to lên từ mảnh đất đã sản sinh ra dòng gốm quý nhưng không có nhiều người dân Chu Đậu thông thạo nghề gốm. Suốt ngày, họ chỉ biết gắn bó với đồng ruộng và nghề dệt chiếu nên cuộc sống rất nan giải.
Cho đến năm 2000, anh Nguyễn Hữu Thắng, Giám đốc Công ty sản xuất, dịch vụ và xuất nhập vào nam TP Hà Nội [Hapro] đã về Chu Đậu để thực hiện dự án đầu tư sản xuất mặt hàng gốm xuất khẩu, nhằm khôi phục thương hiệu gốm Chu Đậu nổi tiếng, đồng thời kết hợp với hoạt động du lịch làng nghề.
Nhận sự ủng hộ của chính quyền và cư dân địa phương, vào tháng 10/2001, Xí nghiệp gốm Chu Đậu đã ra đời và đưa vào hoạt động vớidiện tích rộng 33.250m2 được xây dựng trên dòng sông chảy qua làng, và với tổng số vốn đầu tư trong giai đoạn một là 24 tỷ đồng. Hơn 20 nghệ nhân từ những tỉnh như TP Hà Nội, Bình Dương, Biên Hòa, Hải Dương… đã chấp nhận hợp tác với đơn vị, vừa nghiên giúp những vẻ xinh độc đáo của gốm Chu Đậu, vừa thiết kế ra những mẫu sản phẩm mới để đưa ra thị trường.
Đến tháng năm/2003, xí nghiệp đã xuất khẩu lô hàng trước tiên sang thị trường Tây Ban Nha và ngay sau đó cũng có nhiều lô hàng xuất khẩu đến nhiều nước trên thế giới. Hơn 200 cán bộ, công nhân của xí nghiệp luôn có việc làm, thu nhập bình quân hằng tháng đạt 800 nghìn đồng/người”.
Không chỉ ngừng lại ở việc phát triển kinh doanh, UBND tỉnh Hải Dương còn đầu tư phát triển du lịch làng nghề. Những con đường được nâng cấp cho rộng rãi, an toàn và tin cậy. Đền thờ Đặng Huyền Thông – ông tổ nghề gốm Chu Đậu được tu sửa lại cho khang trang. Những di tích lò gốm cổ, bảo tàng gốm thôn Chu Đậu – nơi lưu giữ nhiều hiện vật gốm cổ được tìm thấy qua những lần khai quật được sửa sang, mở cửa đón khách.
Lân cận đóm, xí nghiệp gần đây cũng đã xây dựng xong nhà trưng bày và giới thiệu sản phẩm gốm Chu Đậu rộng 1.000 m2. Ngày mở cửa phòng trưng bày cũng là ngày những người dân Chu Đậu và nhiều xã xugn quanh vui sướng, háo hức bởi Chu Đậu được Tổng cục Du Lịch Việt Nam chọn là địa điểm để tiến hành kỷ niệm ngày du lịch thế giới, đồng thời khai trương những tour du lịch mới đặc sắc tại làng gốm Chu Đậu.
Nếu như yêu mến văn hóa làng nghề truyền thống, nổi trội là nghề gốm thì khi đến với Hải Dương , bạn hãy nhớ là ghé thăm làng gốm Chu Đậu để tự mình khám phá thế giới đa màu sắc của gốm Việt nhé.
Chuyên Mục: Review Hải Dương
Nguồn Blog Review Du Lịch: //bietthungoctrai.vn/ Về làng gốm Chu Đậu thấy nét văn hóa độc đáo mang giá trị truyền thống