Trong Đạo Mẫu nói chung và ở hầu hết các đền, điện, phủ của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam – Tứ phủ, ta thường thấy có tôn tượng của “Tam Tòa Thánh Mẫu” với sắc áo đỏ, xanh, trắng lần lượt là tượng trưng cho miền Trời [Thiên phủ], miền Rừng [Nhạc phủ], miền Nước [Thoải phủ].
Vậy thực chất,Tam Tòa Thánh mẫu là ai?Tam Tòa Thánh Mẫu gồm những ai?
Tam Tòa Thánh Mẫu mà ta thường thấy trên các ban thờ gồm ba ngôi của ba vị Thánh Mẫu khác nhau: Đệ Nhất Thượng Thiên, Đệ Nhị Thượng Ngàn và Đệ Tam Thoải Phủ.
Mẫu Thượng Thiên
Mẫu Thượng Thiên còn được gọi là Mẫu Đệ Nhất cai quản miền trời. Với quan niệm của dân gian về Tứ Pháp [Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Điện, Pháp Lôi] thì Mẫu Thượng Thiên có quyền năng tạo ra mây, mưa, sấm, chớp và có liên quan tới văn hóa nông nghiệp lúa nước của dân tộc ta. Đền thờ Mẫu Thượng Thiên có ở khắp nơi nhưng nhiều và lớn nhất vẫn là ở những nơi Mẫu giáng trần hoặc hiển linh, lưu dấu tích. Ngày hội chính của Mẫu được biết đến là ngày 3/3 âm lịch hàng năm. Trong Tam Tòa Thánh Mẫu, Mẫu Đệ Nhất thường tọa ở chính giữa trong màu áo đỏ.
Mẫu Thượng Ngàn
Mẫu Thượng Ngàn còn được gọi là Mẫu Đệ Nhị cai quản miền rừng núi. Bà là Thánh Mẫu gắn bó với con người, cây cỏ và chim, thú. Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn có ở nhiều nơi nhưng hai nơi thờ phụng chính là Suối Mỡ [Bắc Giang] và Bắc Lệ [Lạng Sơn]. Nơi nào có rừng, có núi, nơi đó có đền thờ Thánh Mẫu Thượng Ngàn. Ngày hội chính của Đệ Nhị Thánh Mẫu là 20/09 âm lịch hàng năm. Trên ban thờ Tam Tòa Thánh Mẫu, bà ngồi bên tay trái Mẫu Thượng Thiên và mặc áo màu xanh.
Mẫu Thoải
Mẫu Thoải hay còn gọi là Mẫu Đệ Tam, Mẫu Thủy, cai quản miền sông nước. Thánh Mẫu Thoải Phủ gắn liền với đời sống thủy sinh của người dân từ xa xưa và có liên đới trực tiếp tới thủy tổ dân tộc Việt trong buổi đầu dựng nước. Đền thờ Mẫu Thoải được dựng nhiều, hầu hết do lòng thành kính của nhân dân và ở nơi cửa sông, cửa biển chứ không có dấu tích nào của Mẫu vì bà không giáng phàm. Ngày hội chính của Mẫu thoải là ngày 10/06 âm lịch hàng năm. Lễ hội được tổ chức long trọng nhất là tại Đền Mẫu Thác Hàn Sơn, Hà Trung, Thanh Hóa. Vị trí của bà trong Tam Tòa Thánh Mẫu là bên tay phải của Mẫu Thần Chủ – Đệ Nhất và mặc áo màu trắng.
Có rất nhiều quan điểm khác nhau quanh các ngôi vị trong Tam Tòa Thánh Mẫu.
Có tài liệu cho rằng, Tam Tòa Thánh Mẫu thực chất chỉ là ba lần hiện thân của Mẫu Liễu Hạnh khi giáng trần hay nói cách khác, Mẫu Liễu đã hóa thân vào cả ba Thiên là Thượng Thiên, Thượng Ngàn và Thoải Phủ.
Trong Tam Tòa Thánh Mẫu không có sự xuất hiện của Mẫu Địa bởi có người cho rằng, nếu theo giả thuyết “Thiên – địa đồng quy” [Đất trời là một] thì Mẫu Thượng Thiên là cai quản cả địa phủ. Lại có giả thuyết khác, cho rằng Mẫu Địa cũng chính là Mẫu Thượng Ngàn bởi miền Rừng cũng thuộc miền Đất.
Trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ nói riêng, người ta thường biết tới bốn vị Thánh Mẫu ngự trên ban thờ là Thánh Mẫu Cửu Trùng, Thánh Mẫu Thần Chủ [Mẫu Liễu Hạnh], Thánh Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thoải. Ở một số nơi, người ta thờ Mẫu Cửu Trùng ở chính ban, nhưng cũng lại có những nơi thờ bà ở ngoài trời cho thập phương bái vọng.
Kinh Thánh Mẫu
Ân ba Thánh Mẫu Tam Toà
Tam Toà Tiên Chúa thực là linh thiêng.
Vạn linh vạn phép vô biên
Hội đồng Thánh Mẫu chư Tiên cứu đời.
Chư tôn Thánh Mẫu thương đời
Đứng lên Tứ phủ người người đều kinh.
Uy uy phép phép linh linh
Thương người xót cả chúng sinh muôn loài.
Các Mẫu cai quản các ngôi
Cai quản Tứ phủ Vua thời ban cho.
Tam ân tứ ân giúp phù
Thương con các Mẫu công phu giáng miền.
Thiên Tiên có Mẫu Cửu Thiên
Ngao du quản sát bốn miền trời xanh.
Thương người Mẫu lại kêu van
Kêu lên Quốc Mẫu cao nghìn Người thương.
Nhìn con ở dưới thế gian
Trên trời Mẫu thấy lại càng xót đau.
Trông con Mẫu chẳng vào đâu
Nước mắt Mẫu chảy biển sâu suối nguồn.
Dạy con phải nhớ luôn luôn
Vâng lời đức mẹ Hoàng Thiên toàn tài.
Tu thì phải nghĩ lâu dài
Dần dần chuyển hoá đổi đời sạch trong.
Xem thêm: Diễn Viên Nam Trung Quốc Nổi Tiếng Nhất Trung Quốc Hiện Nay, Danh Sách Diễn Viên Nam Trung Quốc
Vững tâm tin tưởng trong lòng
Đã có đức Mẹ Mẫu Hoàng phù cho.
Đường tu còn lắm quanh co
Nhớ mà vững trí sao cho thành tài.
Sau này lâm mệnh chung thời
Ta truyền hộ vệ cứu người về Tiên.
Âm dương đôi ngả phân trần
Đệ nhị Thánh Mẫu Thượng Ngàn chứng tâm.
Miền Thượng Mẫu giáng về đền
Mẫu ban phúc lộc muôn dân được nhờ.
Cầu cho dân nước nên thơ
Nhân khanh vật thịnh còn chờ bình yên.
Đệ Tam Thánh Mẫu Thuỷ Tiên
Mẫu về cắt hết nghiệp miền thế gian.
Lòng thành tấu đối kêu van
Kêu cho khắp nước vẻ vang muôn đời.
Kêu cho khắp hết gầm trời
Được yên tất cả mọi nơi thanh bình.
Sau kêu đến tận gia đình
Cho nhà hạnh phúc cho mình ấm no.
Địa Tiên Thánh Mẫu vân du
Khâm sai Tứ phủ giúp phù thiện lương.
Quán xem khắp hết trần dương
Nơi người sinh sống mọi người an nguy.
Lại nắm trong tay hồn vì
Ai thì trong sáng ai thì sạch nhơ.
Các con tu đạo phụng thờ
Phải giữ hiếu tín phút giờ chẳng sai.
Con đừng nói một thành hai
Ăn gian nói dối đời đời xấu danh.
Bạn bè nên giữ công bình
Không khinh không ghét không quyền không chê.
Vần thơ Mẹ giáng mới về
Cho con học tập tốt thì chóng lên.
Kính lạy Hội đồng Thánh Mẫu !
Kính lạy Hội đồng Thánh Mẫu !
Kính lạy Hội đồng Thánh Mẫu !
Kính lạy Thiên Tiên Thánh Mẫu Cửu Trùng Thiên Thanh Vân Vạn Hoa Công chúa.
Kính lạy Nhạc Tiên Thánh Mẫu Thượng ngàn Chúa tể Quế Hoa Mị Nương Công chúa.
Kính lạy Thuỷ Tiên Thánh Mẫu Xích Lân Long Nữ Bạch Ngọc Động Hồ chung Thuỷ Tinh Công chúa.
Kính lạy Địa Tiên Thánh Mẫu Địa cung Kiểm soát Khâm Sai Quảng Cung Chiêu Dung Công chúa.
Trong Đạo Mẫu nói chung và ở hầu hết các đền, điện, phủ của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam – Tứ phủ, ta thường thấy có tôn tượng của “Tam Tòa Thánh Mẫu” với màu sắc áo khác nhau như áo màu đỏ, màu xanh, màu trắng lần lượt là tượng trưng cho miền Trời [Thiên phủ], miền Rừng [Nhạc phủ], miền Nước [Thoải phủ].
Tam Tòa Thánh Mẫu mà ta thường thấy trên các ban thờ gồm 3 ngôi của 3 vị Thánh Mẫu khác nhau: Đệ Nhất Thượng Thiên, Đệ Nhị Thượng Ngàn và Đệ Tam Thoải Phủ.
Tượng Tam Tòa Thánh Mẫu bằng sứ - Bạch Thổ Phường
Mẫu Thượng Thiên
Mẫu Thượng Thiên [còn được gọi là Mẫu Đệ Nhất] với việc cai quản miền trời. Mẫu Thượng Thiên trong quan niệm của dân gian về Tứ Pháp gồm có: Pháp vân, Pháp Vũ, Pháp Điện, Pháp Lôi. Gồm 4 vị nữ thần tạo ra Mây - Mưa - Sấm - Chớp có tác động rất nhiều tới nền văn hóa nông nghiệp lúa nước. Đền thờ Mẫu Thượng Thiên có ở khắp mọi nơi. Nhưng ở những khu vực chính vẫn là những nơi Mẫu giáng trần hoặc hiển linh lưu dấu thánh tích. Ngày hội chính của Mẫu là ngày 3/3 âm lịch.
Tượng Mẫu Thượng Thiên [ Tượng Mẫu Đệ Nhất] - Bạch Thổ Phường
Mẫu Thượng Ngàn
Mẫu Thượng Ngàn [còn được gọi là Mẫu Đệ Nhị] với việc cai quản miền rừng núi. Có thể nói Mẫu Thượng Ngàn gắn liền với thiên nhiên, còn người, cỏ cây, chim thú. Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn có ở nhiều nơi, nhưng có hai nơi thờ phụng chính là Suối Mỡ [Bắc Giang] và Bắc Lệ [Lạng Sơn]. Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn có ở khắp mọi vùng. Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn thường có ở những nơi rừng núi. Ngày hội chính của mẫu thượng ngàn là ngày 20/9 âm lịch.
Tượng Mẫu Thượng Ngàn [Mẫu Đệ Nhị] - Bạch Thổ Phường
Mẫu Thoải Phủ
[còn gọi là Mẫu Đệ Tam, Mẫu Thủy] cai quản miền sông nước. Mẫu Thoải gắn với đời sống thủy sinh của dân tộc Việt từ xa xưa, liên quan trực tiếp tới Thủy Tổ dân tộc Việt trong buổi đầu dựng nước. Đền thờ Mẫu Thoải có khá nhiều nhưng hầu hết đều do lòng thành kính của nhân dân hoặc do nơi cửa sông cửa biển chứ hầu như không có dấu tích của Mẫu vì Mẫu không giáng trần. Ngày hội chính của Mẫu Thoải là ngày 10/6 âm lịch, thường được tổ chức long trọng nhất là ở Đền Mẫu Thác Hàn Sơn.
Tượng Mẫu Thoải Phủ [Mẫu Đệ Tam] - Bạch Thổ Phường
Lễ Nghi Thờ Thánh Mẫu
Trước hết, chúng ta cần phân biệt các khái niệm: Chùa, đền, đình, miếu, nhà Thánh, nhà thờ… Chùa là nơi thờ Phật. Đền là nơi thờ Thánh [gồm 2 giòng chính, đền thờ Thánh Mẫu và đền thờ Đức Thánh Trần]. Miếu là nơi thờ Thành Hoàng, Thổ Công. Nhà Thánh là nơi thờ Khổng Tử. Nhà thờ là nơi thờ Thánh tổ của các đạo giáo, tổ phụ, gia tiên của các dòng họ. Đình là nơi để họp làng không phải chỗ thờ cúng, nhưng do điều kiện kinh tế của các địa phương, có nơi cũng đưa việc thờ cúng vào đình làng. Đó là trường hợp ngoại lệ. Do mục đích khác nhau nên lễ nghi thờ cúng ở đền, chùa, miếu, nhà Thánh, nhà thờ…cũng khác nhau.
Lễ rước tượng Tam Tòa Thánh Mẫu - Bạch Thổ Phường
Ở chùa và ở nhà thờ các đạo giáo nghi thức chủ yếu là đọc kinh, hành lễ, ban phước. Đền là nơi thờ cúng các vị có công với dân, với nước, được nhân dân và các triều đại ban sắc, phong Thánh. Đó là những vị Thánh của dân tộc Việt Nam, ngự trị trong tâm linh, tâm hồn của người Việt, được người Việt từ thế hệ này qua thế hệ khác ngưỡng mộ, tôn thờ.Nghi thức thờ cúng trong các đền thờ Thánh Mẫu được gọi là hầu. Hầu có 2 dạng : hầu bóng [còn gọi là hầu mát] và hầu đồng.Hầu bóng là nghi thức thờ cúng đơn thuần, người hầu thực hiện các nghi lễ theo trình tự bài bản từ xưa để lại. Hầu đồng, cũng diễn ra theo các trình tự như hầu mát, nhưng được quan niệm là người hầu đã có phần hồn của các vị Thánh Linh giáng vào, nhập vào. Bài viết này chỉ viết về các thủ tục, lễ nghi, nghi thức hầu mát ở các đền thờ Thánh Mẫu.
Như trên đã nói, đền thờ Thánh ở Việt Nam chia làm 2 hệ thống: Tứ phủ và Tam phủ, tức là một hệ đền thờ Thánh Mẫu, và một hệ đền thờ Hưng Đạo Đại Vương và các tướng lĩnh, gia thân của nhà Trần. Hai hệ đền thờ ấy, người Việt còn gọi một cách thân mật giản dị là đền thờ Cha và đền thờ Mẹ. Trong các đền thờ Thánh Mẫu thì đứng đầu là Mẫu Đệ Nhất [công chúa Liễu Hạnh]. Tiếp đến là Mẫu Đệ Nhị, Mẫu Đệ Tam… tiếp đến các Chầu [tức là các Mẫu thuộc các dân tộc thiểu số anh em], từ Chầu Bà đến Chầu Bé, 12 Chầu. Sau 12 Chầu là 12 quan lớn cũng gọi theo thứ tự Quan Lớn Đệ Nhất, Đệ Nhị, Đệ Tam…Sau 12 Quan Lớn là 12 ông Hoàng, gọi theo thứ tự Hoàng Nhất, Hoàng Đôi, Hoàng Bảy, Hoàng Mười…Các Quan Lớn, các Ông Hoàng đều có thần phả, một số vị còn có gốc tích nhân thần, quê quán, sắc phong của các triều đại. Ví dụ, ông Hoàng Bảy có đền thờ riêng ở Lào Cai, ông Hoàng Mười ở Nghệ An.v.v. Sau các ông Hoàng là các Cô, các Cậu. Các Cô, các Cậu cũng là những nhân vật lịch sử, một số vị còn có đền thờ riêng ở các địa phương trong nước. Ví dụ : Cô Bơ có đền thờ ở Thanh Hóa, Cậu Út có đền thờ ở Cửa Sót, Hà Tĩnh…