Mỗi loại virus có một mã di truyền duy nhất. Giống như con người có mã di truyền được gọi là DNA giúp xác định chiều cao, cân nặng và màu tóc; virus cũng sử dụng những mã này để xác định hình dáng và cách hoạt động. Đối với nCoV gây bệnh Covid-19, mã di truyền được gọi là RNA.
Công việc của virus là lây nhiễm sang nhiều tế bào hơn bằng cách tạo ra các bản sao của chính nó. Đôi lúc các tai nạn và lỗi ngẫu nhiên xảy ra khi virus đang sao chép chính nó, chúng được gọi là đột biến. Hầu hết đột biến không ảnh hưởng đến cách virus lây lan hoặc mức độ nghiêm trọng của bệnh. Một số đột biến này có thể khiến virus trở nên mạnh hơn, yếu hơn, nhưng hầu như không thay đổi hoặc biến mất hoàn toàn.
Các bản sao của virus liên tục được tạo ra, nhưng một vài trong số đó có sự khác biệt so với ban đầu nên tạo ra đột biến. Ảnh: Shutterstock.
Khi virus bắt đầu sao chép các phiên bản đột biến của mình, chúng sẽ tạo ra các biến thể mới. Một biến thể là một bản sao của virus ban đầu có một hoặc nhiều đột biến khác thường. Một số đột biến hoặc biến thể đơn lẻ này trở nên mạnh hơn và giúp virus dễ dàng truyền từ người này sang người khác hoặc gây ra các triệu chứng nghiêm trọng hơn.
Ví dụ, biến thể nCoV B.1.1.7 từ Anh có 17 điểm khác biệt về gen so với mã di truyền ban đầu là SARS-CoV-2. Khi các biến thể này tiếp tục lưu hành trong một quần thể và gây ra nhiều khả năng lây lan hơn, thì khả năng virus đột biến sẽ tăng lên, vì nó có nhiều cơ hội để tự sao chép và thực hiện các thay đổi trong quá trình này. Các biến thể cũng xảy ra ở những nơi có sự khác biệt về địa lý. Do đó, một biến thể từ Anh như B.1.1.7 có thể sẽ khác biệt so với một biến thể ở Nam Phi.
Các nhà khoa học theo dõi các biến thể trên khắp thế giới. Họ luôn tìm kiếm những loại có thể dễ lây nhiễm hơn, có thể không đáp ứng với vaccine hoặc có thể gây ra các triệu chứng tồi tệ hơn ở người. Khi các biến thể bắt đầu trông giống như chúng có thể tác động đến con người theo những cách này, WHO bắt đầu phân loại chúng thành các biến thể được theo dõi, biến thể quan tâm, biến thể đáng lo ngại hoặc biến thể gây hậu quả cao. Những phân loại này giúp các cơ quan y tế công cộng nhắm mục tiêu nỗ lực giải quyết những thay đổi cụ thể đối với các biến thể.
Biến thể có nguy hiểm hơn virus gốc không?
Tất cả virus đều đột biến nhưng hầu hết đều vô hại và không ảnh hưởng đến các đặc tính sinh học của virus. Tuy nhiên, một số đột biến mang lại lợi thế chọn lọc cho virus, tạo thành một dòng mới, làm tăng khả năng lây nhiễm sang người khác. Những đột biến này có thể dẫn đến sự phát tán virus nhiều hơn, giải phóng các phần tử virus lây nhiễm vào môi trường [khi con người nói chuyện, ho, hắt hơi...], hoặc giúp virus né tránh các phản ứng miễn dịch của cơ thể.
Những mối nguy tiềm ẩn của các biến thể mới bao gồm: thay đổi khả năng lây truyền; sự khác biệt về mức độ nghiêm trọng của bệnh; khả năng tránh bị phát hiện bằng các xét nghiệm chẩn đoán virus; giảm nhạy cảm với các phương pháp điều trị; khả năng trốn tránh miễn dịch tự nhiên hoặc do vaccine tạo ra.
Các biến thể nguy hiểm của Covid-19 hiện nay
Trong số những biến thể thông thường, có những loại được WHO xếp vào danh sách biến thể đáng lo ngại [tính đến tháng 10/2021], bao gồm: Alpha, Beta, Gamma, Delta và Omicron.
WHO chia các biến thể nCoV thành nhiều nhóm, trong đó có nhóm biến thể đáng lo ngại. Ảnh: Shutterstock.
Alpha
Biến thể Alpha còn được gọi là B.1.1.7, lần đầu tiên xuất hiện ở Anh và đã lan rộng ra các quốc gia. Đây là biến thể chứa nhiều biến chủng, một số trong đó nằm trên các protein gai [loại protein được sử dụng để xâm nhập vào tế bào cơ thể]. Biến thể này có liên quan đến khả năng tăng mức độ lây truyền virus.
Beta
Biến thể Beta, từng được gọi là B.1.351, xuất hiện lần đầu tiên ở Nam Phi và được phát hiện ở ít nhất 20 quốc gia khác. Không chỉ có các biến chủng tương tự như Alpha [tăng khả năng truyền nhiễm], biến thể này còn gây ra hai đột biến khác khiến cho kháng thể khó liên kết và tiêu diệt virus.
Gamma
Biến thể Gamma lần đầu được tìm thấy trong một nhóm du khách đến từ Brazil khi thực hiện xét nghiệm tại một sân bay của Nhật Bản. Biến thể này có khả năng lây lan cao gấp 2,5 lần so với chủng SARS-CoV-2 gốc xuất hiện ban đầu.
Delta
Biến thể Delta từng được gọi là B.1.617.2, lần đầu tiên được xác định ở Ấn Độ. Các nghiên cứu sơ bộ cho thấy đột biến Delta dễ lây lan hơn so với các biến thể khác. Do đó, các nhà khoa học vẫn đang tiếp tục tiến hành các nghiên cứu khác về loại biến thể này.
Omicron
Biến thể Omicron trước đây gọi là B.1.1.529, lần đầu tiên được xác định ở Nam Phi. Biến thể này có một số lượng lớn các biến chủng, một vài trong số đó gây ra những hậu quả đáng lo ngại. Bằng chứng sơ bộ cho thấy nguy cơ tái nhiễm khi mắc biến thể này tăng cao hơn hẳn so với các biến thể khác.
Ảnh hưởng của các biến thể đến hiệu quả của vaccine
Nhiều loại vaccine Covid-19 nhắm vào các protein gai [protein spike/protein S]. Nếu virus tích tụ nhiều đột biến trong các protein gai có thể trốn tránh khả năng miễn dịch tự nhiên của cơ thể hoặc do vaccine tạo ra.
Các nghiên cứu cũng đang được tiến hành để kiểm tra hiệu quả chống lại các biến thể của những loại vaccine hiện có. Các nhà sản xuất không ngừng nghiên cứu để nâng cấp hiệu quả của vaccine trước các biến thể mới.
Dữ liệu ban đầu trong phòng thí nghiệm cho thấy các biến thể mới - đặc biệt là những biến thể lần đầu tiên được xác định ở Nam Phi và Brazil - có thể không đáp ứng với kháng thể đơn dòng Covid-19 đầu tiên [mAbs]. Kháng thể này vốn được thiết kế để liên kết với protein gai của virus, giống như một chiếc chìa khóa, nếu các đột biến được tìm thấy trong các biến thể có nghĩa là chìa khóa [mAbs] không còn phù hợp với ổ khóa [protein gai].
Tuy kết quả không như ý, nhưng phương pháp điều trị này vẫn còn nhiều hứa hẹn về khả năng tiêu diệt virus gây bệnh Covid-19. Do đó, các nhà khoa học vẫn tiếp tục tiến hành các nghiên cứu để phát triển các phương pháp điều trị kết hợp và tạo ra kháng thể đơn dòng thế hệ thứ hai có ưu điểm vượt trội hơn.
Nhiều ý kiến cho rằng các biến thể trở nên đáng lo ngại khi chúng ở mũi và vùng hầu họng của con người. Đây cũng là nguyên nhân khiến tải lượng virus cao hơn, nhiều cơ hội lây lan thì càng có khả năng dễ biến đổi. Do đó, các nhà sản xuất vaccine trên thế giới vẫn đang tiếp tục đầu tư phát triển nhiều loại vaccine và phương pháp điều trị để tăng cường các biện pháp hiệu quả chống lại các biến thể mới.
Các biến thể của virus được theo dõi như thế nào?
Do khả năng đột biến làm thay đổi đặc tính của virus nên cần theo dõi chặt chẽ các biến thể để xác định những vấn đề về nguy cơ lây truyền cao hay không, khả năng gây bệnh nặng hay trốn tránh các biện pháp can thiệp hiện tại.
Điều này được thực hiện thông qua giải trình tự gen của virus, thu thập dữ liệu dịch tễ học và lâm sàng. Các nhà khoa học theo dõi bất kỳ thay đổi nào đối với bộ gen của virus. Mọi thay đổi liên quan đều được báo cáo và chia sẻ rộng rãi để các chính sách và can thiệp y tế cộng đồng có thể được điều chỉnh nhằm hạn chế sự lây lan của một biến thể mới trên toàn cầu.
Phương pháp phòng ngừa các biến thể
Tiêm vaccine Covid-19 đầy đủ vẫn là biện pháp phòng ngừa hiệu quả nhất trong giai đoạn hiện nay với các nhóm đối tượng, độ tuổi.
Các nhà khoa học vẫn đang theo dõi sát sao những thay đổi bộ gen của virus. Ảnh: Shutterstock.
Tuy nhiên vaccine Covid-19 không phải lúc nào cũng tạo ra hiệu quả bảo vệ trước tác nhân gây bệnh nCoV, đặc biệt là với những nhóm người bị suy giảm miễn dịch từ trung bình đến nặng do tình trạng sức khỏe, hoặc những người đang nhận được thuốc hoặc phương pháp điều trị ức chế miễn dịch và có thể không đạt được đáp ứng miễn dịch đầy đủ với việc tiêm chủng các vaccine Covid-19.
Nhóm này bao gồm những người đang điều trị tích cực ung thư khối đặc và ung thư huyết học; người bệnh ghép tạng đang được điều trị các thuốc ức chế miễn dịch để chống thải ghép; những người có bệnh lý khớp như viêm khớp dạng thấp, thoái hóa khớp đang được điều trị bằng các thuốc sinh học; các bệnh nhân bị bệnh hệ thống đang được điều trị bằng các thuốc ức chế miễn dịch; người nhiễm HIV giai đoạn nặng hoặc chưa được điều trị... Ngoài ra còn có nhóm người từng gặp phản ứng nghiêm trọng [ví dụ như dị ứng nặng] với các thành phần của vaccine Covid-19. Do đó, không thể tiêm đủ liều vaccine Covid-19 theo khuyến cáo.
Tuy nhiên, hiện tại đã có liệu pháp kháng thể đơn dòng giúp dự phòng lây nhiễm Covid-19 trước phơi nhiễm được sử dụng cho những nhóm người đặc biệt trên. Đây được xem là một lớp "phòng thủ ngay tức thì" nhằm gia tăng khả năng bảo vệ trước những biến thể mới, giảm thiểu nguy cơ tiến triển nặng, nhập viện và tử vong. Bên cạnh đó, việc đảm bảo quy tắc 5K vẫn cần được duy trì để hạn chế thấp nhất việc lây lan trong cộng đồng.