Nụ cười và nước mắt trong đoạn trích Trong lòng mẹ của Nguyên Hồng
Nguyễn Thanh Truyền
Những ngày thơ ấu của Nguyên Hồng là tập hồi kí gây xúc động và ám ảnh cho nhiều thế hệ bạn đọc ngay từ khi ra đời [1940] đến nay. Trong tác phẩm nổi tiếng này, mỗi chương tác giả kể về một kỉ niệm sâu sắc hằn in trong kí ức mình, những kỉ niệm ít niềm vui mà nhiều cay đắng. Cùng với những cảnh ngộ, nỗi lòng, những trang văn viết về tuổi thơ của Nguyên Hồng còn ám ảnh chúng ta bởi những chi tiết tưởng chừng rất nhỏ. Và ám ảnh nhất chính là những chi tiết nhà văn miêu tả nụ cười và nước mắt trong đoạn trích Trong lòng mẹ.
Trong lòng mẹ trích trọn vẹn chương IV hồi kí Những ngày thơ ấu, kể lại hai sự việc diễn ra trong hai thời điểm cách xa nhau nhưng đều liên quan đến nhân vật người mẹ: Gần đến ngày giỗ đầu thầy tôi, mẹ tôi ở Thanh Hoá vẫn chưa về,
cô tôi gọi tôi đến bên..và Nhưng đến ngày giỗ thầy tôi, tôi không viết thư gọi mẹ tôi cũng về. Cái nguyên cớ sắp đặt hai sự việc ấy trong một chương chính là sự kiện giỗ đầu thầy tôỉ. Nhưng cái giỗ không có nhiều điều để kể, những chuyện xung quanh nó được viết ở chương này mới là những điều chẳng thể quên. Nó nói lên cái tình thế đáng thương của nhân vật Hồng: bố mới chết, mẹ phải đi tha hương cầu thực, Hồng phải sống nhờ vả bên nội trong sự ghẻ lạnh của họ; sống trong nỗi cô độc và mong ngóng mẹ từng phút từng giờ. Chính đó là cảnh ngộ dễ làm nảy sinh những rung động cực điểm của một linh hồn trẻ dại [Thạch Lam], dễ nảy sinh những khóc cười
Quả vậy, nhân vật chính của đoạn trích ngay từ đầu đã suýt bật khóc khi được hỏi Hồng! Mày có muốn vào Thanh Hoá chơi với mợmày không?. Suýt bật khóc bởi nhắc đến mẹ, ngay lập tức nỗi niềm tủi nhớ thường trực bật lên Tưởng đến vẻ mặt rầu rầu và sự hiền từ của mẹ tôi, và nghĩ đến cảnh thiếu thốn một tình thương yêu ấp ủ từng phen làm tôi rớt nước mắt. Nên, trước câu hỏi ấy, Hồng đã toan trả lời có. Nhưng rồi Hồng không nói, cũng không khóc, chính xác là chưa khóc. Hồng kìm nén những giọt nước mắt thường ngày luôn chực trào ra khi cậu nhớ mẹ. vốn là đứa trẻ rất nhạy cảm nhưng sớm đối mặt với cuộc sống cô độc, bản năng tự vệ đã khiến Hồng trở nên cứng cỏi, có được sự lạnh lùng cần thiết, biết giấu kín những suy nghĩ thật, những ước muốn trong sâu thẳm trái tim mình. Những tháng ngày xa mẹ, đứa trẻ non nớt ấy đã nếm đủ mùi vị ăn nhờ ở đậu, mùi vị của sự ghẻ lạnh xúc xiểm, nếm đủ bao mánh khoé mà người ta bắn tin/ đặt điều về mẹ. Đứa trẻ ấy đã đủ trải nghiệm đểcó thể có những ứng xử rất biết điều, phù hợp hoàn cảnh. Trước thái độ và sự quan tâm bất thường của người cô gọi tôi đến bên, cười hỏì, Hồng đã nhận ra những ý nghĩa cay độc trong giọng nói và trên nét mặt khi cười rất kịch ấy, nên cúi đầu không đáp. Không những thể hiện sự nhạy cảm khi biết kìm nén cảm xúc, không bật thốt ra mong muốn thực, Hồng còn có phản ứng thông minh khi biết nói lên những lời trái với suy nghĩ của mình qua thái độrất chân thành với mục đích bảo vệ tình thương yêu và lòng kính mến mẹ trong lòng mình trước những rắp tâm tanh bẩn từ bên ngoài: Tôi cũng cười đáp lại cô tôi: Không! Cháu không muốn vào. Cuối năm thế nào mợ cháu cũng về. Sự nhanh trí thể hiện ở chỗ khi người cô cười hỏi, Hồng cũng cười đáp lại, rất lễ phép và phải phép! Nụ cười của bé Hồng, từ lúc này, đã không còn là nụ cười hồn nhiên của một đứa trẻ hồn nhiên nữa. Và, càng về sau càng không thể hồn nhiên [đặc biệt là cái cười dài trong tiếng khóc].
Không còn hồn nhiên bởi, như đã thấy, Hồng đang đối diện với cái cười hỏi của bà cô. Nghe nội dung câu hỏi ngỡ là quan tâm chân thành, nhưng nhìn cái điệu bộ cười hỏi thì thấy rõ đó là sự quan tâm giả tạo. Rồi sau đó, trong khi đứa cháu đã đắm chìm trong nước mắt thì bà cô hết cười hỏi lại cười mà nói, hai con mắt long lanh lại vẫn cứ tươi cười kể các chuyện Chẳng ai có thể cười trong nỗi đau của người khác như thế, nếu không mang tâm địa xấu xa, thâm độc, nham hiểm.
Chỉ qua miêu tả nụ cười của các nhân vật, Nguyên Hồng đã dựng lên hai thế giới tương phản. Một bên, là cái cười với rắp tâm tanh bẩn và đắc ý của bà cô. Một bên, là cái cười lảng tránh để tự vệ và cười dài trong tiếng khóc đớn đau, uất ức của bé Hồng. Một cáicười của lòng ích kỉ, nhân
tính cằn khô. Một cái cườixuất phát từ tình thươngyêu, kính mến vô bờ.
Nụ cười từ tình yêu vô bờ ấy còn một biến thể của nó: là nước mắt. Nụ cười của nhân tính cằn khô không có biến thể/ dạng thức tồn tại khác. Dễ nhận thấy, nhân vật bà cô trong đoạn trích không hề rơi nước mắt, không thấy bà cô ấy mảy may xúc động dù trước đứa cháu đang khóc đầm đìa hay khi tỏ sự ngậm ngùi thương xót người anh mới mất. Có lẽ bởi không có nước mắt nên người cô của bé Hồng đã nhìn chị dâu bằng cái nhìn tàn nhẫn, với những định kiến, cổ tục hẹp hòi. Khi nhìn đời và nhìn người bằng đôi mắt lạnh lùng, vô cảm, nhẫn tâm thì chỉ thấy toàn những xấu xa, hư hỏng mà thôi. Thật đúng như lời Francois Coppée: Người ta chỉ xấu xa, hư hỏng trước đôi mắt ráo hoảnh của phường ích kỉ; và nước mắt là một miếng kính biến hình vũ trụ![1]
Cũng có thể mượn ý Francois Coppée để nói về những giọt nước mắt của nhân vật Hồng trong đoạn trích. Nước mắt ở đây vừa mang nghĩa thực vừa mang nghĩa biểu tượng. Nước mắt với tư cách một miếng kính biến hình của vũ trụ là hình ảnh của cách nhìn đời nhìn người bằng tình yêu thương và lòng nhân ái, bằng sự cảm thông và lòng bao dung. Từ đầu đoạn trích dù luôn bị người ta cố tình cungcấp thông tin gây nhiễu, nhưng bé Hồng vẫn nhìn sự việc bằng cái nhìn của tình thương yêu và lòng kính mến mẹ. Dù người ta tìm nhiều cách làm méo mó hình ảnh mẹ trong cậu, thì với tất cả những gì được chứng kiến từ nhỏ Hồng đủ hiểu thấu bản chất sự việc: mẹ cậu không xấu như lời người cô nói.
Khi nhắc đến mẹ, nỗi nhớ trào dâng, nhưng những giọt nước mắt sớm được Hồng nén kìm. Trong cuộc đối thoại với bà cô, từ sâu thẳm trái tim, những giọt nước mắt bé Hồng là nước mắt của lòng thương và nỗi hận, càng thương lại càng hận, thương mẹ bao nhiêu lại hận những cổ tục đày đoạ mẹ bấy nhiêu!
Cậu bé Hồng thường buồn tủi khi nghĩ đến cảnh thiếu thốn một tình thương ủ ấp. Gặp lại mẹ, cảnh thiếu thốn ấy được khoả lấp. Ngòi bút Nguyên Hồng tái hiện sinh động đến từng cảm giác của cuộc gặp gỡ vô cùng cảm động ấy. Sau phút bối rối khi thoáng thấy người giống mẹ, vượt qua nỗi thẹn và nỗi tủi cực đến mức tuyệt vọng nếu nhầm lẫn, Hồng đuổi theo đến ríu cả chân, mẹ con vui sướng nhận ra nhau. Nhưng lên xe, Hồng lại oà lên khóc rồi cứ thế nức nở khiến mẹ cũng sụt sùi theo. Những giọt nước mắt khi gặp mẹ cứ oà vỡ trào tuôn không phải kìm nén trông chừng, không nghẹn ngào uất ức. Nước mắt ấy được hoà cùng với đôi mắt mẹ sũng nước sụt sùi. Nước mắt ấy được thoải mái bật ra thànhtiếng nấc, nức nở trong tiếng dỗ dành ấm dịu thân quen Con nín đi! Mợ đã về với các con rồi mà. rồi được mẹ lấy vạt áo nâu thấm nước mắt cho Những giọt nước mắt đưa cậu bé vào thế giới của tình mẹ, được tận hưởng niềm hạnh phúc êm dịu vô cùng, những cảm giác ấm áp đã bao lâu mất đi bỗng lại mơn man khắp da thịt. Đó không còn là nước mắt cay đắng, tủi cực, đớn đau mà là nước mắt tuôn trào từ niềm hạnh phúc, hân hoan, rạo rực trong tình mẫu tử thiêng liêng, bất diệt!
Nếu như các chi tiết về nụ cười của các nhân vật cho ta thấy hai thế giới đối lập thì các chi tiết về những giọt nước mắt đã cho ta thấy một tương quan khác nhà văn đưa ta lắng lại ở điểm tương đồng. Trong mỗi sự việc những giọt nước mắt được miêu tả khác nhau. Trước bà cô là những giọt nước mắt tức tưởi, đớn đau cùng cực. Trong cuộc gặp cảm động với mẹ là những giọt nước mắt của sướng vui, ấm áp. Tuy nhiên, cần biết rằng, tất cả nước mắt ấy đều khởi nguồn từ sâu thẳm: tình yêu thương, tình mẫu tử. Ở sự việc thứ nhất, nước mắt uất nghẹn trào ra bởi có mẹ ở trong lòng, trọn vẹn, thiêng liêng và bất khả xâm phạm, ở sự việc thứ hai, bởi đã được ở trong lòng mẹ, khao khát thành hiện thực, tiếng khóc nức nở vỡ oà. Chương IV được nhà văn đặt tên Trong lòng mẹ, có phảiông muốn bất tử hoácái khoảnh khắc quýgiá được ở trong lòng mẹ mà bé Hồng hằng khát khao cháy bỏng này chăng?
Nụ cười và nước mắt là hai hình ảnh quen thuộc biểu lộ cảm xúc của con người. Hiểu theo chiều thuận, nếu không có gì bất thường, thì cười và khóc chính là hình ảnh của niềm vui và nỗi buồn, hạnh phúc và bất hạnh, sung sướng và đớn đau, hân hoan và tủi nhục, Nhưng trong đoạn trích này Nguyên Hồng không miêu tả giản đơn một chiều theo kiểu vui thì cười, buồn thì khóc. Những chi tiết khóc và cười đầy uẩn khúc đã góp phần khắc hoạ sinh động chân dung/ bản chất từng nhân vật. Ngòi bút tinh tế của Nguyên Hồng lách sâu vào nội tâm, để những khóc cười của nhân vật làm hiện lên trong đoạn trích một bức tranh cuộc sống chân thực và cảm động: đầy cay đắng, tủi cực nhưng cũng ngập tràn khao khát yêu thương, luôn hướng về tình người bao dung ấm áp. Sức hấp dẫn của đoạn trích Trong lòng mẹ cũng như của văn chương Nguyên Hồng bắt rễ từ chính những tình cảm thống thiết được ép ra từ trái tim vô cùng nhạy cảm[2] của ông!
Xem thêm :Cách nói trước đám đông Tại đây