Chậm nói ở trẻ em có thể là dấu hiệu cảnh báo nhiều nguy cơ các rối loạn khác nhau. Có thể là những vấn đề về não bộ, có thể do bất thường ở bộ máy phát âm, giảm thính lực Chưa kể, ở góc độ tâm lý – tâm thần, một trẻ gặp rối loạn phổ tự kỷ, chậm phát triển, rối loạn ngôn ngữ biểu hiện hay các vấn đề tâm lý khác cũng có thể đưa đến việc chậm nói.
Khi nào xác định trẻ chậm nói?
Nhiều phụ huynh thường băn khoăn về việc con mình chậm biết nói. Để biết một trẻ có chậm nói hay không, cần phải xác định được thời điểm trẻ nói được từ đầu tiên. Những người theo chủ nghĩa hành vi giải thích rằng quá trình thụ đắc ngôn ngữ ở trẻ em là quá trình bắt chước và lặp lại những gì nghe được từ người lớn. Tuy nhiên, nếu trẻ chỉ lặp lại các từ của ba mẹ hay phát ra những âm thanh vô nghĩa thì đó chỉ là những âm thanh bập bẹ. Chỉ khi một trẻ tự nói và nói đúng đối tượng, hoàn cảnh giao tiếp mới có thể xác định trẻ biết nói từ đầu tiên. Thông thường một trẻ ở độ tuổi 10 – 12 tháng sẽ bắt đầu tiến trình nói từ đầu tiên. Tại thời điểm này, trẻ có thể tự nói “ba ba” hay “ma ma” với mục đích để gọi cha mẹ. Sau đó số từ vựng của trẻ dần được gia tăng và có thể nói cụm 2 từ. Lên hai tuổi, trẻ có thể nói được ít nhất 50 từ và một số câu ngắn. Khi đạt mốc ba tuổi, trẻ sẽ nói được tên của mình khi được hỏi, hát được một số bài hát thiếu nhi quen thuộc và đặt các câu hỏi nghi vấn trong quá trình vui chơi, khám phá môi trường xung quanh.*
* Các mốc phát triển ngôn ngữ tham khảo từ Thang đo hành vi thích ứng Vineland II và từ ‘Kaplan and Sadock’s Synopsis of Psychiatry’, 7th edition published by Williams & wilkins, 1994.
Nguy cơ đối với trẻ chậm nói
Chậm nói ở trẻ em có thể là dấu hiệu cảnh báo nhiều nguy cơ các rối loạn khác nhau. Nhiều trẻ gặp vấn đề về não bộ có thể gây ảnh hưởng đến việc trẻ chậm các lĩnh vực phát triển vận động, ngôn ngữ… Một số trường hợp trẻ có bất thường ở bộ máy phát âm, giảm thính lực cũng có thể làm chậm nói. Vì thế, những trẻ đến khám với lý do chậm nói cần được khám tai mũi họng để tầm soát các nguy cơ và có hướng can thiệp thích hợp nếu cần thiết.
Ở góc độ tâm lý – tâm thần, một trẻ gặp rối loạn phổ tự kỷ, chậm phát triển, rối loạn ngôn ngữ biểu hiện hay các vấn đề tâm lý khác cũng có thể đưa đến việc chậm nói.
Rối loạn ngôn ngữ: trẻ mắc rối loạn này thường có biểu hiện chậm nói nhưng giao tiếp bằng cử chỉ điệu bộ, nụ cười, ánh mắt và khả năng tương tác xã hội vẫn bình thường. Phụ huynh cần đưa trẻ đến các chuyên viên âm ngữ trị liệu để được can thiệp.
Chậm phát triển: trẻ chậm phát triển tâm thần khi đánh giá có chỉ số trí tuệ IQ dưới 70 và chậm ít nhất 2 lĩnh vực thích ứng. Trẻ thuộc nhóm này cũng thường chậm biết nói và gặp khó khăn trong việc sử dụng ngôn ngữ. Gia đình và nhà trường cần phối hợp hỗ trợ trẻ bằng các chương trình giáo dục chuyên biệt phù hợp với khả năng của trẻ.
Rối loạn phổ tự kỷ: trẻ mắc chứng tự kỷ thường bất thường ở 3 lĩnh vực: tương tác xã hội, giao tiếp và các hành vi, sở thích rập khuôn, lặp lại. Chậm nói được coi là dấu hiệu đặc trưng của việc suy giảm khả năng giao tiếp nơi trẻ. Trong thực tế, đa số trẻ được phát hiện mắc tự kỷ do phụ huynh đưa con đến phòng khám tâm lý vì lý chậm nói. Cho đến nay, giáo dục chuyên biệt là phương pháp can thiệp tự kỷ có bằng chứng khoa học.
Câm nín chọn lọc [Selective Mutism]: Rối loạn này thể hiện khi trẻ có thể nói và hiểu ngôn ngữ trong một số trường hợp nhưng lại không nói trong một số hoàn cảnh xác định khác. Nhiều trẻ có thể nói chuyện ở gia đình, với các bạn thân nhưng đến trường lại không nói. Theo ICD 10, một số ít trẻ câm nín chọn lọc trong tiền sử gặp khó khăn về kết âm, chậm nói. Các liệu pháp tham vấn trị liệu tâm lý sẽ hỗ trợ tố cho trẻ và gia đình trong tình huống này.
“Ác mẫu thời hiện đại”: Các thiết bị điện tử
Hiện nay, nhiều phụ huynh vì bận rộn thường dùng Ipad hoặc TV như một “vú em thời hiện đại” để giúp mình trông con. Đến trường, nhiều giáo viên lại tiếp tục cho trẻ xem TV thay vì cho các trẻ tham gia vào các chương trình vận động, sinh hoạt cùng bạn bè để phát triển kỹ năng xã hội. Vậy mà nhiều phụ huynh không ngờ rằng “vú em hiện đại” đấy gây hại đến trẻ hơn là lợi ích.
Xem các nội dung trên thiết bị điện tử là mô hình tương tác một chiều. Nếu trẻ tập trung vào sẽ không có cơ hội nhận được các kích thích tương tác, giao tiếp như khi vui chơi cùng ba mẹ, bạn bè. Bên cạnh đó, việc trẻ đọc sách, báo, truyện phù hợp lứa tuổi sẽ giúp các em có không gian phát huy trí tưởng tượng, sáng tạo của mình. Ngược lại, khi xem các nội dung trên TV, Ipad, các hình ảnh được thể hiện sống động, đầy đủ nên không còn không gian cho trí tưởng tượng của trẻ em.
Vì thế, việc cho trẻ em xem quá nhiều TV, Ipad hay các thiết bị điện tử từ lâu đã được xem là yếu tố gây ra việc trẻ chậm nói trong quá trình phát triển.
| Vào cuối tháng 4.2019 vừa qua, lần đầu tiên Tổ chức Y tế Thế giới [WHO] đã ra khuyến cáo trẻ dưới 5 tuổi không nên tiếp xúc màn hình các thiết bị điện tử hơn một giờ mỗi ngày. Ngoài ra, cấm tuyệt đối trẻ dưới 1 tuổi không được sử dụng TV và các thiết bị điện tử. |
Chuyên gia Tâm lý
Vương Nguyễn Toàn Thiện
Đơn vị Tâm lý Bệnh viện Nhi Đồng TP
Theo Tạp chí Sức khỏe – khoe24h.vn
3 năm đầu tiên là giai đoạn định hình tất cả loại tính cách: yêu thương, giận hờn, ganh ghét… vì thế cha mẹ cần dạy cho con những giá trị đạo đức, lối sống, cách cư xử với người xung quanh ngay từ đó.
Theo thạc sĩ xã hội học Trần Đình Dũng, quá trình định hình nhân cách của một đứa trẻ luôn luôn đi theo giai đoạn 3 năm. Tuy nhiên, thông thường mọi người hay chú ý đến các mốc 6 năm, 12 năm, 18 năm… mà quên đi giai đoạn 3 năm đầu đời, giai đoạn nền tảng để hình thành nhân cách.
Cũng như khi nhìn một tòa nhà, người ta thường quan tâm đến kiến trúc tổng thể, phòng ốc, thiết kế nội thất, ít khi nào nhìn vào nền móng bên dưới. Cũng thế, 3 năm đầu đời là nền móng mà không ai nhìn thấy, tuy nhiên nó cũng giống như móng của một ngôi nhà có vững thì công trình ấy mới bền chắc với thời gian.
Thông thường trong 3 năm đầu đời của trẻ, cha mẹ thường để ý nhiều đến những chuyển biến về mặt thể chất cho con, dành cho bé nguồn dinh dưỡng tốt nhất, sự chăm sóc tối ưu. Song theo thạc sĩ Đình Dũng, điều quan trọng nhất mà nhiều phụ huynh lại quên đó chính là việc xây dựng nhân cách cho con, dạy cho con những giá trị đạo đức, lối sống, cách cư xử với những người xung quanh.
Phụ huynh hãy xây dựng cho con sự tự tin bằng việc dẫn bé theo mỗi khi đi ra ngoài để bé được tiếp xúc với người lạ, môi trường lạ, âm thanh lạ. Ảnh: Thụy Ân.
Thế giới hữu hình và thế giới vô hình
Thế giới hữu hình là những gì hiển hiện, có thể nhìn thấy, chạm đến, những điều có thể cân đong đo đếm được. Trong 3 năm đầu đời của trẻ, nhiều bậc cha mẹ thường dành quá nhiều ưu tư và lo lắng về thế giới hữu hình của con mà quên đi điều cần lưu ý nhất, đó là thế giới vô hình, là tính cách, nhân cách của bé, là tinh thần, tâm hồn, thái độ, nội tâm…
Trong một buổi trò về kỹ năng làm cha mẹ, khi được hỏi “Các bạn muốn con mình sau này sẽ trở nên như thế nào?”, hầu hết ông bố, bà mẹ trẻ đều nghĩ ngay đến những điều hữu hình "Tôi muốn con mình thành bác sĩ, kỹ sư, nhà giáo, doanh nhân"… Tất cả đều đúng, đều tốt đẹp, nhưng không hoàn toàn đúng với thời gian.
"Có bao giờ chúng ta nghĩ giống như nhà văn Sơn Nam: 'Tôi muốn con mình trở thành người tử tế, con mình lớn lên trở thành một người chính trực, trung thực, cho bản thân con, cho gia đình nhỏ, không gian nhỏ của con và cho xã hội'?. Quan trọng hơn cả là nền móng, giá trị gia đình, là niềm tin, nghị lực, nội lực bên trong mỗi con người. Nó giúp chúng ta đứng vững, không khom lưng, không khuỵu gối, đó mới chính xác là điều chúng ta nên dạy cho con mình", thạc sĩ Đinh Dũng gợi mở.
Trẻ lên ba, cả nhà tập nói
Khi trẻ đang tập nói và khi bé nói sai, ông Dũng khuyên, phụ huynh cần phải sửa ngay lập tức từng chữ một. Nếu không sửa kịp thời, ngay lập tức bé đã tiếp nhận vốn từ sai. Và khi người lớn cho bé vốn từ sai thì mai này lớn lên khả năng bé nói ngọng rất cao. Nghiên cứu khoa học cho thấy, em bé nào nói sai chữ, sai âm thì khi lớn lên khả năng thẩm âm giảm đến 50%, khi trẻ học nhạc hay ngoại ngữ sẽ bị thua thiệt hơn nhiều so với những em bé được bố mẹ sửa cho ngay khi còn nhỏ.
Làm thế nào để “dạy con từ thuở lên ba”?
Theo thạc sĩ Đinh Dũng, bất kỳ bố mẹ nào cũng yêu con, và nên thể hiện tình cảm với con mình. "Hãy yêu thương con theo cách mà chúng ta muốn được yêu thương. Không phải ai cũng biết cách bày tỏ tình cảm với con, nhưng hãy bắt đầu bằng hai cách vuốt ve và nói chuyện với bé".
Người mẹ có thể học hỏi từ bài học nuôi con theo phương pháp kangaroo, ôm con vào lòng, vuốt ve làn da bé, nắm tay bé, xoa lưng bé, xoa đầu, mân mê từng lọn tóc của bé… Qua đó trẻ sẽ cảm nhận được tình thương, cảm nhận được làn da của người thân thông qua xúc giác, hơi ấm tỏa ra từ thân nhiệt của cha mẹ, mùi hương cơ thể của mẹ, có khi bé sẽ ghi nhớ đến suốt đời. Nghiên cứu khoa học cho thấy trong 3 năm đầu tiên, việc va chạm thân thể và nói chuyện với con quan trọng gấp nhiều lần so với dinh dưỡng.
3 năm đầu tiên là giai đoạn định hình tất cả tính cách: yêu thương, giận hờn, ganh ghét, đặc biệt đây cũng chính là giai đoạn hình thành nên nhân cách của một con người.
Điều tiên quyết trong việc định hình và hoàn thiện nhân cách chính là thông qua sự tự tin. Do đó khi ở nhà, cha mẹ hãy chăm sóc con thông qua những cử chỉ vuốt ve, va chạm, nói chuyện với bé. Khi ra ngoài xã hội, hãy xây dựng cho trẻ sự tự tin bằng việc dẫn bé theo mỗi khi đi ra ngoài để bé được tiếp xúc với người lạ, môi trường lạ, âm thanh lạ. Từ đó bé sẽ có thêm thông tin, hình ảnh, hình khối, màu sắc, âm thanh, tự nhiên bên trong sẽ xuất hiện sự tự tin. Chắc chắn khi ấy trẻ sẽ có thêm những trải nghiệm cuộc sống rất thú vị.
Trong 3 năm đầu đời, trẻ học qua thông tin rất ít, chủ yếu qua hình ảnh và phản ánh chính xác những điều người lớn dạy cho mình. Khi nhìn thấy mọi người lễ phép với ông bà nội ngoại, bé nhìn thấy sẽ tự động lễ phép với ông bà, bố mẹ. Vì vậy muốn dạy con biết lễ phép, bố mẹ cần thay đổi cách hành xử của mình cho phù hợp để làm gương.
Tự tin là giá trị của chính bản thân bé, còn lễ phép là giá trị của cộng đồng, kính trên nhường dưới. Để dạy cho bé tính lễ phép, chỉ cần cho bé nhớ 4 chữ: Cảm ơn – Xin lỗi – Đi thưa – Về chào. Khi con cư xử trong môi trường gia đình, môi trường xung quanh, hàng xóm, bạn bè của bố mẹ mà trẻ thực hành một cách nhẹ nhàng, duyên dáng, thật lòng, thì hãy yên tâm rằng khi bé bước ra ngoài cuộc sống sẽ không quá tự cao, cũng không quá rụt rè nhút nhát.
Sự trung thực là điều cuối cùng phụ huynh cần dạy cho bé trong giai đoạn 3 năm đầu đời. Tuy nhiên, hầu hết bậc cha mẹ trẻ hay quên điều này. Khi dạy trẻ, hãy tâm niệm rằng: “Nếu con giỏi sẽ có người giỏi hơn con, nếu con giàu sẽ có người giàu hơn con, nhưng nếu con trung thực thì sẽ không có ai trung thực hơn con, vì bản chất của sự trung thực là trung thực”.
Để dạy cho trẻ trung thực, bước đầu tiên, đơn giản nhất, chỉ cần dạy cho bé gọi tên đúng sự việc. Trung thực là câu chuyện cha mẹ có thể đúc kết từ cuộc sống, từ cách cư xử hàng ngày để nói chuyện với con và dạy cho con.
Khi trẻ đã có sự tự tin, lễ phép và sự trung thực, sau này trưởng thành bé sẽ biết không gây tổn hại cho bản thân, không gây tổn hại cho người khác. "Đừng để ý quá nhiều về thế giới hữu hình. Hãy chú trọng nhiều đến thế giới vô hình, bao gồm ý thức, nhân cách, quá trình định hình nhân cách quan trọng nhất là tự tin, lễ phép, trung thực. Từ đó trẻ có một năng lực để chơi, đón nhận thông tin mới, khoảng không gian càng lớn. Với ba giá trị này thì bé sẽ đứng vững khi bước ra thế giới bên ngoài", ông Dũng khuyên.
Bên cạnh đó, phụ huynh đừng quên dạy cho con nói điều mình làm và làm điều mình nói. "Trong quá trình trưởng thành, cha mẹ cần dạy cho con cách đón nhận những quan điểm trái chiều, xây dựng nhân cách cho con. Nuôi con là việc không hề đơn giản, dạy con là một hành trình gian truân đến suốt đời", theo thạc sĩ Đinh Dũng…
Thụy Ân
- Bí quyết giúp bé ngủ ngon
- Mốc phát triển cần đạt khi trẻ lên 2