Nghi thức chào hỏi của người Việt không chỉ thuộc phạm vi văn hoá và ngôn ngữ, mà còn thuộc phạm trù đạo đức, là một cách thể hiện nhân cách của chủ thể chào và nhân cách của đối tượng được chào, cho dù đó là lời chào nghi thức hoặc lời chào không nghi thức thì cũng thể hiện giao tiếp có văn hoá.
[Ths Phạm Văn Minh – Phó trưởng Khoa Quản trị kinh doanh, Đại học Đại Nam]
Nghi thức chào hỏi của người Việt không chỉ thuộc phạm vi văn hoá và ngôn ngữ, mà còn thuộc phạm trù đạo đức, là một cách thể hiện nhân cách của chủ thể chào và nhân cách của đối tượng được chào, cho dù đó là lời chào nghi thức hoặc lời chào không nghi thức thì cũng thể hiện giao tiếp có văn hoá.
Đạo đức cá nhân là cốt lõi của văn hóa cá nhân, nó thể hiện bằng cách ứng xử, thông qua lời ăn tiếng nói, lời chào hỏi, cách xử sự với cộng đồng. Vì thế cách chào hỏi mở đầu đối với người Việt có giá trị tinh thần hết sức được coi trọng, một giá trị tin thần cao hơn cả vật chất: “Lời chào cao hơn mâm cỗ”. Ở người Việt, chào hỏi không những mang tính văn hóa - xã hội, nó còn là sự thể hiện nhân cách của con người. Không ai muốn mình bị xem là thiếu đạo đức, vì tiêu chuẩn cao nhất để xác định giá trị con người là đạo đức. Sống ở trên đời, trọng nhau không phải chức vụ, tiền bạc mà là sự Tôn trọng.
Ngoài việc chào hỏi theo nghi thức có tính bắt buộc trong công việc, hành chính, ngoại giao…thì người Việt chúng ta còn ưa lựa chọn lối chào hỏi theo quan hệ tình nghĩa, lấy cách xưng gọi theo kiểu họ hàng, kiểu thân mật để chào hỏi. Tuy nhiên, dù cách xưng hô thế nào thì nó cũng thể hiện Khiêm trong xưng và Tôn trong hô, là cách “hạ mình nhỏ bớt”, đề cao người được chào hỏi. Đó là cách tranh thủ gây cảm tình tốt ngay từ ban đầu của chủ thể chào với đối tượng giao tiếp. Ví dụ: Một người lớn tuổi hoặc cấp trên khi gặp người ít tuổi hơn hoặc cấp dưới lại xởi lởi chào trước thể hiện sách lược chào hỏi khiêm, tôn để “lấy lòng”.
Ngày xưa, một ông tiến sĩ, một vị trạng nguyên vinh quy về làng, cả làng, cả hàng tổng, hàng huyện mang cờ quạt, võng lọng đi đón rước. Nhưng về đến làng các vị đều xuống ngựa hay xuống kiệu chào hỏi các bô lão trước rồi mới chào các chức sắc sau. Nhân cách của người đó được đánh giá qua cách ứng xử “tam cương” trong cộng đồng: gia đình, bạn bè và làng xã. Hình thức chào hỏi có thể bằng lời [ngôn ngữ] hoặc [phi ngôn ngữ] ngôn ngữ cơ thể, cử chỉ, điệu bộ, thái độ, ánh mắt, nụ cười...Tuy nhiên đối với người lớn tuổi hơn hoặc cấp trên thì bạn bắt buộc phải sử dụng hình thức ngôn ngữ và theo cách chủ động nhất. Bạn không thể chào với cấp trên hoặc người lớn tuổi hơn mình bằng cách “gật đầu” mà không có lời chào nào đi kèm. Bạn cũng không thể vào nhà người khác mà không chào chủ nhà, vào phòng người khác mà không chào người trong phòng đó.
Chào hỏi của người Việt, nhất là chào hỏi không nghi thức, thường không có khuôn mẫu chặt chẽ mà tuỳ thuộc vào tình huống giao tiếp. Song, chào hỏi phải là sự thể hiện nhân cách, đạo đức, sự chân tình của chủ thể chào với đối tượng chào, vì thế trong xưng hô người Việt dùng rất nhiều từ thân tộc và các từ khác để xưng và hô thay thế cho các đại từ nhân xưng. Bằng cách như vậy tính biểu cảm, tính vị tình cao hơn. Mọi xưng hô đều căn cứ vào quan hệ giữa Tôi với người đối thoại trong tình huống, do đó phải chọn cách xưng hô.
Chào có thể bằng hỏi là một đặc trưng văn hoá khác biệt nổi bật, người Việt dùng từ chào hỏi đi liền nhau vì thường sau lời chào là hỏi thăm: hỏi sức khoẻ, công ăn việc làm, đang đi đâu, làm gì… Thực chất đấy là sự quan tâm đối với đối tượng được chào, biểu lộ tình cảm và sự thân thiết. Chào bằng hỏi thường dùng trong lối chào hỏi không nghi thức với những người thân quen hàng ngày.
Những người được chào phải khá quen thuộc và thường gặp gỡ luôn với chủ thể chào mới có thể dùng cách lược bỏ từ chào, thậm chí lược bỏ cả từ xưng hô chỉ chủ thể chào. [Ví dụ: - Em chào thầy! Thầy lên lớp ạ! - Em chào Anh! Anh đi làm về à!. Trong trường hợp này có thể lược bỏ thành: - Thầy! Thầy lên lớp ạ! - Anh! Anh đi làm về].
Ngôn ngữ là một phương tiện giao tiếp ưu việt và quan trọng nhất của loài người. Nhờ ngôn ngữ, mỗi cá nhân có thể trao đổi thông tin, thiết lập quan hệ với mọi người xung quanh. Có thể khẳng định rằng, lời chào là một nghi thức xã giao đầu tiên, là phép lịch sự tối thiểu của mỗi cá nhân khi bắt đầu một cuộc giao tiếp. Ở Việt Nam, nét đẹp văn hoá của lời chào được ông cha ta đúc kết thành những bài học quí báu trong kho tàng tục ngữ, ca dao: “Dao năng liếc năng sắc, người năng chào, năng quen”, “Gặp nhau che nón không chào. Cứ lặng thinh như rứa biết ngày nào quen nhau”.
16:25, 02/01/2012
HGĐT- Chào hỏi là phong tục vốn có từ lâu đời nay của dân tộc Việt Nam . Con người đã gặp nhau là chào nhau, chào thường đi đôi với hỏi, mọi người có thể chào hỏi, chào mời thay cho những lời chào thuần tuý như các nước khác.
Chào hỏi thể hiện được bản chất, ý thức, phong cách của con người và cao hơn là thể hiện được nề nếp gia phong, cách giáo dục con cái của mỗi gia đình và thể hiện được thuần phong mỹ tục của dân tộc Việt Nam. Chào hỏi chính là mỹ tục của cả dân tộc ta vì vậy nên giữ gìn và phát triển nét văn hoá này trong cộng đồng dân cư. Nhất là trong cuộc sống thị thành bon chen đô hội muốn gìn giữ nét văn hoá này thì cần phải rèn luyện ý thức của người chào và người được chào. Mỗi người khi gặp nhau thì nên chào nhau. Đối với người được chào dù thích hay không cũng nên đáp lại, có như vậy sẽ gắn bó con người với nhau hơn. Chào hỏi thể hiện được tình đoàn kết thân ái giữa người và người trên đất nước ta. Chào hỏi là cách thể hiện tình cảm tốt nhất của con người. Con người sẽ xích lại gần nhau hơn, yêu thương nhau hơn, tôn trọng nhau hơn thông qua những câu chào hỏi.
Trong chào hỏi cũng cần phải chào hỏi đúng phong cách nếu không sẽ gây ra phản tác dụng. Đối với những người già khi chào khúm núm kính cẩn đứng lại “bẩm cụ ạ” thì đó là một cách chào gây được tình cảm cho người được chào. Ngược lại đối với trung niên tân tiến nếu cũng chào với phong cách trên thì sẽ gây ra phản cảm khiến người được chào hiểu nhầm dễ tưởng là chế giễu. Tùy từng trường hợp, hoàn cảnh, đối tượng mà có phong cách chào hỏi khác nhau. Có khi chào không thành tiếng đó là những cử chỉ gật đầu, cười, hay chào bằng ánh mắt, bằng những hành động khác. Cách chào này cũng tuỳ vào từng đối tượng hoàn cảnh. Thông thường đây là cách chào của những người đồng trang lứa. Còn đối với những người cao tuổi hơn thì phải chào lễ phép có thưa, có gửi đàng hoàng. Trẻ con khi gặp những người lớn, cụ già, bà lão thường khoanh tay trước ngực và chào lớn thành tiếng: “Cháu chào cụ ạ!”, “Cháu chào bác ạ!”...
Có trường hợp: “Đi qua nghiêng nón không chào” đừng lầm tưởng “nghiêng nón không chào” là ghét nhau mà không chào nhau, hờ hững với nhau. Mà là vì quá yêu nhau nên người ta chỉ cần dựa vào hành động cử chỉ cũng đủ hiểu ý nhau rồi. Hành động “nghiêng nón” đó chính là hành động chào hỏi. Người ta chào nhau bằng hành động nhưng đều ngầm hiểu đó là lời chào yêu thương thân thiết, có trường hợp mắt nói rõ hơn miệng. Mỗi khi gặp nhau chào hỏi thân thiện, cấp dưới chào hỏi trước cấp trên,người nhỏ chào hỏi trước ngưòi lớn. Đối với các em HS khi gặp thầy cô, cô chú PV, khách đến thămtrườngkhông nhất thiết phải khoanh tay cúi đầu chàomà các em đứng ngay ngắn lại khi đang chạy nhảy, đi thường nhìn vào mắt người định chàochào to, rõràng đủ người nghe “ Em chào thầy”; “Em chào cô”; “Cháu chào cô, chú”... CBGCV được chào phải đáp lại học sinh có thể bằng lời “Cô chào em”; “ Thầy chào em” hoặc mỉm cười gật đầu...
Ngày nay, trong bối cảnh hội nhập và phát triển nhiều luồng văn hóa du nhập vào nước ta. Nền kinh tế thị trường, trong bộn bề lo toan đời thường... văn hóa ứng xử, văn hóa chào hỏi dường như bị lãng quên, xem nhẹ. Trong gia đình việc GD con cái khi nhỏ biết khoanh tay chào ông bà, cha, me, người thân, khách lạ cũng trở nên hiếm gặp. Chính vì vậy mà ra đường, đến trường chúng ta không thấy ngạc nhiện vì trẻ nhỏ không chào người quen biết, học sinh không biết chào thầy cô, thậm chí còn không để ý là thầy cô đang đi hoặc đứng trước mặt mình. Chạy nhảy, đùa nghịch đâm sầm cả vào thầy cô rồi cũng không biết nói lời xin lỗi.. Hỏi có bao nhiêu HS trong nhà trường biết chào thầy cô, hỏi có bao nhiêu em học sinh khi đi học về biết chào bố mẹ con đã đi học về... Rồi rất nhiều rất nhiều những cử chỉ, hành vị, thái độ của các em làm chúng tôi những người thầy không tránh khỏi những trăn trở về một thế hệ tương lai của đất nước mà lại quên đi những điều tưởng nhỏ nhặt nhất trong cuộc sống, nhưng nó lại có giá trị to lớn về mặt nhân văn, về giá trị chuẩn mực đạo đức trong xã hội.
Thế hệ trẻ hiện nay nhiều người xem nhẹ lời chào câu hỏi là do họ đề cao tính thực dụng, không biết không chào. Thậm chí, nếu người xa lạ đụng độ ở đâu đấy họ còn giương mắt lên nhìn. Còn có hiện tượng vì cái nhìn mà thách thức, khinh thị, thậm chí đánh nhau… chung quy cũng bởi họ lãng quên, thiếu đi lời chào, văn hóa xã giao. Chính vì vậy, khi con người không để ý đến nét văn hóa này cũng là một điều ái ngại và đòi hỏi chúng ta phải xem xét lại. Nó giống như sự biến thái hay đứt gãy nét văn hóa ứng xử, gây tổn hại đến nhân cách con người. Môi trường giáo dục văn hóa chào hỏi chính là môi trường giáo dục và môi trường nhà trường. Lẽ ra từ giai đoạn, hết bậc học Mầm non, TH, THCS thì văn hóa chào hỏi không cần phải nhắc nhở và giáo dục ở cấp THPTvì theo tư duy lô gic đến cấp này văn hóa chào hỏi phải thành nếp và là lối sống, chuẩn mực đạo đức của mỗi con người chúng ta,thế nhưng đến nay chúng ta nghiệm ramột điều rằng càng lên cấp cao hơn và có thể học xong ĐH văn hóa chào hỏi còn kém hơn cấp thấp.
Nhiều học sinh trên địa bàn tỉnh may mắn được sinh ra, được nuôi dưỡng và được giáo dục trong một gia đình gia phong nề nếp ngay từ tuổi thơ đã tạo cho các em có thói quen, nề nếp chào hỏi và ứng xử rất thân thiện. Nhưng cũng không ít học sinh hoặc đua đòi bỏ ngoài tai những điều dăn dạy của ông bà, cha mẹ và người nuôi dưỡng hoặc kém may mắn hơn các bạn khác là không được giáo dục về văn hóa chào hỏi trong gia đình, thì hôm nay và những ngày tháng còn lại khi ngồi trên ghế nhà trường vẫn chưa muộn để các em học tập về văn hóa chào hỏi, văn hóa ứng xử để khi ở bất cứ đâu, bất cứ hoàn cảnh nào những câu chào hỏi, nụ cười thân thiện, khả năng ứng xử văn hóa sẽ phần nào đó giúp ích rất nhiều trênnhững chặng đường mà trườngmà các em sẽ đi.
Lời chào chẳng mất tiền mua mà chúng ta được rất nhiều được cả một cuộc đời, được sự kính trọng,tình yêu thương, sự thân thiện vàluôn luôn thấy cuộc sống đầy ý nghĩa. Vậy chúng ta hay thực hiệnnhư lời cha ông ta đã dạy: “ Tiên học lễ,hậu học văn” ;và xác định: “ Lời chào cao hơn mâm cỗ”.
NHÂM NGA