Anh em nhà grimm là ai

"Truyện cổ Grimm" đến tay bạn đọc Việt qua nhiều phiên bản chuyển ngữ, cải biên khác nhau, cả lược dịch cũng như đầy đủ, nhưng ít có bản nào dịch sát với nguyên tác năm 1957.

Truyện cổ Grimm vẫn thường được xem là tuyển tập tác phẩm văn học dân gian dành cho thiếu nhi. Tuy nhiên, đích nhắm ban đầu của các tác phẩm này không phải như vậy. Số phận của bản thảo Truyện cổ Grimm đã trải qua nhiều bước ngoặt, và chỉ trở lại đúng với ý tưởng ban đầu ở lần in cuối cùng, năm 1857.

Các truyện kể dân gian dưới hình thức truyền miệng rất dễ có thể biến đổi hoặc mất đi theo thời gian. Sinh ra trong thời kỳ đầu của nền kỹ trị, anh em nhà Grimm - những học giả đích thực - nhận ra những nguy cơ ấy. Họ đã chọn cho mình một định mệnh: Đi sưu tầm và viết lại những câu chuyện truyền miệng, mà ngày nay độc giả biết đến với tên gọi giản dị là Truyện cổ Grimm.

Nhưng một vài biến cố đã biến Truyện cổ Grimm trở thành tập truyện dành cho trẻ em. Trong suốt phần cuối của sự nghiệp, anh em nhà Grimm đã cố gắng "cứu vãn tình hình" và đưa những câu chuyện trở về nguyên gốc.

Cuộc chơi để đời trong lịch sử

Jacob Grimm [1785-1863] và Wilhelm Grimm [1786-1859] là một trong chín anh em sinh ra trong gia đình trung lưu. Cha của họ, Philipp Grimm, là luật sư; còn mẹ, bà Dorothea, là con gái một viên chức thành phố Kassel.

Không chỉ đặc biệt thân thiết, họ còn có chung niềm đam mê với ngôn ngữ và văn hoá dân gian Đức. Sau này, anh em nhà Grimm đã trở thành những học giả về lĩnh vực này. Họ từng có công trình từ điển Đức ngữ đầu tiên. Tuy nhiên, dự án này chỉ dừng lại ở vần F.

Cơ duyên với truyện cổ dân gian của anh em Grimm đến từ rất sớm: Năm 1806 [khi Jacob mới 21 tuổi], Clemens Brentano, tác giả của một tuyển tập các bài hát dân gian, cùng nhà văn có tên Achim von Arnim, đã đến nhờ cậy hai anh em Grimm thu thập giúp một số truyện kể dân gian nhằm phục vụ cho kế hoạch xuất bản mới.

Sự hứng thú với lời đề nghị ấy đã dẫn anh em nhà Grimm vào một cuộc chơi để đời trong lịch sử, mà chính những chàng trai tuổi hai mươi ấy không bao giờ biết. Thế là suốt hơn sáu năm đến 1812, với mong muốn giản dị là giúp Bretano, Jacob và Wilhelm đã đi khắp nơi sưu tầm các mẩu truyện cổ.

Anh em nhà Grimm không đi khắp miền thôn dã như chúng ta vẫn tưởng. Ban đầu, họ thu thập truyện từ những người bằng hữu có kiến thức về văn hoá dân gian. Phần lớn nguồn tư liệu quý giá này đều đến từ các gia đình khá giả, thượng lưu.

Theo tư liệu các sử gia Đức, những người đầu tiên kể chuyện cho anh em Grimm gồm quý cô trẻ tới từ gia đình Wild ở Kassel [cô Dortchen, Gretchen, Lisette, Marie Elisabeth], mẹ của anh em Grimm - bà Dorothea, hay các quý cô nhà Hassenpflug [cô Amalie, Jeanette, Marie].

Bắt đầu từ năm 1808, Jacob và Wilhelm mở rộng phạm vi nghiên cứu của mình. Họ nhận được giúp đỡ từ những người đến từ đủ ngành nghề, xuất thân lẫn vùng miền.

Có thể kể đến Werner von Haxthausen đến từ vùng Westphalen; sau đó là nhóm bạn của Werner bao gồm các quý cô trẻ tuổi là Ludowine, Marianne, Jenny, Annette von Droste-Hulfshoff, từ đó ghi lại thêm các mẩu truyện mới.

Những người lao động như bà Dorothea Viehmann - vợ người thợ may - hay sĩ quan về hưu có tên Johann Krause cũng đóng vai trò như những chuyên gia về truyện kể truyền miệng, đã tham gia cùng anh em Grimm, để đổi lấy một chút thù lao giản dị. Từ nguồn tư liệu này, anh em nhà Grimm đã bắt đầu viết lên những câu chuyện cổ bằng văn phong của mình.

Số phận những truyện cổ

Tại sao tuyển tập văn học dân gian công phu ấy lại trở thành truyện thiếu nhi? Sự việc khởi đầu là dự án kết hợp với Clemens Brentano đã không thành công, khiến cho anh em nhà Grimm cảm thấy cần phải tự xuất bản tác phẩm.

Năm 1812, ấn bản đầu tiên của truyện cổ Grimm được mang tên Truyện cổ tích cho trẻ em và trong gia đình ra đời. Ba năm sau, phần hai được tiếp nối với tổng cộng 156 truyện cổ tích. Năm 1819, lần in thứ hai đã được gộp thành một tuyển tập với 170 truyện.

Điểm chung trong các lần in ấn ấy nằm ở nỗ lực cải biên các tư liệu thô để trở thành những câu chuyện với cấu trúc vững trắc, mô tip mạch lạc và văn phong uyển chuyển, giàu tính ngạn ngữ. Tất nhiên, công việc ấy đi kèm với một hệ quả không nhỏ là tính nguyên bản sẽ mất dần đi.

Đối tượng của các bản in này không hoàn toàn là trẻ em. Tuy nhiên, tên gọi của bản in năm 1812 đã khiến công chúng hiểu lầm rằng đây là truyện thiếu nhi. Nhiều chi tiết quá bạo lực trong truyện, chẳng hạn các cô chị của Lọ Lem gọt gót chân hay màn trả thù của Lọ Lem…, sau đó đã sớm bị phản đối.

Kể từ năm 1919, anh em nhà Grimm đã quyết định sửa đổi "xuôi" theo chiều dư luận để phù hợp độc giả nhỏ tuổi. Các tác phẩm dân gian bỗng nhiên trở thành những câu chuyện ly kỳ, thú vị mang theo nhiều bài học đạo đức và tính giáo dục rất cao.

Thế nhưng, song song bộ sách này, một phiên bản "người lớn" [anh em Grimm gọi là "phiên bản nhỏ"] chọn lọc 50 câu chuyện cũng được xuất bản từ năm 1925 để thu hút đối tượng độc giả trung lưu, có học thức. Kể từ đó, bộ sách này đã gây tiếng vang lớn và được tái bản nhiều lần.

Quá trình thu thập truyện cổ vẫn được tiếp tục từ năm 1919. Anh em nhà Grimm đã trải qua nhiều thăng trầm, trong đó có việc bị thất nghiệp và phải vay tiền bạn bè để thực hiện dự án năm 1830. Nguyên nhân là Jacob và Wilhelm từ chối thề trung thành với vua Ernest Augustus, dẫn đến hệ quả họ bị cho ra rìa, trong khi xung quanh là những kẻ thù chính trị.

Bản in quan trọng nhất của "phiên bản nhỏ" là năm 1857 - cũng là bản in cuối cùng của Truyện cổ tích của anh em nhà Grimm. Bản in này có số lượng truyện lên đến 211, được thực hiện dưới sự giám sát chặt chẽ của Jacob và Wilhelm để sao cho nguyên bản nhất, giống nhất với ý tưởng và định hướng ban đầu.

Truyện cổ Grimm đến tay bạn đọc Việt Nam qua rất nhiều phiên bản chuyển ngữ lớn nhỏ, cải biên khác nhau, cả lược dịch cũng như đầy đủ. Một số câu chuyện cổ rất nổi tiếng với độc giả nhí như Lọ Lem, Ông lão đánh cá... đều có những chi tiết rất khác với "phiên bản nhỏ" 1857.

Ví dụ, những xiêm y của Lọ Lem đến từ cây dẻ bên cạnh mộ của mẹ nàng, thay vì từ những chú chuột hay quả bí ngô. Ông lão đánh cá cũng gặp một con cá đích xác là thờn bơn, chứ không phải cá vàng. Đến nay, độc giả Việt Nam cũng như khắp nơi trên thế giới, vẫn mong muốn đón nhận các bản dịch sát với nguyên tác 1857.

Có thể nói, hành trình của một kiệt tác cũng có thể ví như số phận của một kiếp người, từ nguyên bản trở về với bản nguyên.

Truyện cổ tích của anh em Grimm do dịch giả Nhật Vương được ra mắt mới đây là bản dịch sử dụng văn bản gốc trong bản in năm 1857, bản in cuối cùng khi anh em nhà Grimm còn sống. Sách có hơn 200 minh họa được sử dụng từ ấn bản năm 1894 của họa sĩ Hermann Vogel cũng như phụ bản hình ảnh tư liệu về Grimm đương thời.

Với việc có thêm một bản dịch từ ngôn ngữ gốc, giữ được các mã văn hoá và tôn giáo mà anh em Grimm sử dụng, tác phẩm không chỉ có ý nghĩa về thưởng thức mà còn là một tư liệu văn hoá cần thiết cho những người yêu sách.

* Bài viết nhận được sự trợ giúp về mặt tư liệu từ dịch giả Nhật Vương đang sinh sống tại CHLB Đức.

Hầu hết mọi đứa trẻ đều biết đến những câu chuyện cổ tích như Cô bé Lọ Lem , Nàng Bạch Tuyết hay Công chúa ngủ trong rừng  chứ không phải chỉ vì những phiên bản phim nhỏ của Disney. Những câu chuyện cổ tích đó là một phần di sản văn hóa của Đức, hầu hết đều có nguồn gốc từ Đức và được ghi lại bởi hai anh em Jacob và Wilhelm Grimm .

Jacob và Wilhelm chuyên xuất bản văn học dân gian, thần thoại và truyện cổ tích mà họ thu thập được trong nhiều năm. Mặc dù hầu hết các câu chuyện của họ diễn ra trong một thế giới trung cổ ít nhiều, chúng đã được anh em nhà Grimm sưu tầm và xuất bản vào thế kỷ 19, và từ lâu đã giữ được trí tưởng tượng của trẻ em và người lớn trên toàn thế giới.

Jacob, sinh năm 1785 và Wilhelm, sinh năm 1786, là con trai của một luật gia, Philipp Wilhelm Grimm, và sống ở Hanau, Hesse. Giống như nhiều gia đình vào thời điểm đó, đây là một gia đình lớn, với bảy anh chị em, ba trong số đó đã chết từ khi còn nhỏ. 

Năm 1795, Philipp Wilhelm Grimm chết vì bệnh viêm phổi. Không có anh, thu nhập của gia đình và địa vị xã hội giảm sút nhanh chóng. Jacob và Wilhelm không thể sống với anh chị em và mẹ của họ nữa, nhưng nhờ dì của họ, họ được gửi đến Kassel để học cao hơn. 

Tuy nhiên, vì địa vị xã hội của mình, họ không được các sinh viên khác đối xử công bằng, một tình huống đáng tiếc vẫn tiếp diễn ngay tại trường đại học họ theo học ở Marburg. Chính vì hoàn cảnh đó mà hai anh em trở nên thân thiết với nhau và rất chăm học. Giáo sư luật của họ đã đánh thức sự quan tâm của họ đối với lịch sử và đặc biệt là văn hóa dân gian Đức. Trong những năm sau khi tốt nghiệp, các anh em đã rất khó khăn để chăm sóc mẹ và các anh chị em của họ. Đồng thời, cả hai bắt đầu sưu tập những câu nói, truyện cổ tích và thần thoại của Đức.

Để thu thập những câu chuyện cổ tích và câu nói nổi tiếng và được truyền bá rộng rãi đó, anh em Grimm đã nói chuyện với nhiều người ở nhiều nơi và chép lại nhiều câu chuyện mà họ đã học được trong nhiều năm. Đôi khi họ thậm chí còn dịch những câu chuyện từ tiếng Đức cổ sang tiếng Đức hiện đại và chuyển thể chúng một chút.

Anh em nhà Grimm không chỉ quan tâm đến lịch sử mà còn hợp nhất một nước Đức khác biệt thành một quốc gia. Vào thời điểm này, "Đức" là một tập hợp của khoảng 200 vương quốc và thành phố khác nhau. Với bộ sưu tập văn hóa dân gian Đức của họ, Jacob và Wilhelm đã cố gắng mang đến cho người dân Đức một cái gì đó giống như một bản sắc dân tộc tập thể. 

Năm 1812, tập đầu tiên của " Kinder- und Hausmärchen " cuối cùng đã được xuất bản. Nó chứa đựng nhiều câu chuyện cổ tích cổ điển vẫn được biết đến ngày nay như Hänsel, Gretel và Cinderella . Trong những năm tiếp theo, nhiều tập khác của cuốn sách nổi tiếng đã được xuất bản, tất cả đều có nội dung được sửa lại. Trong quá trình sửa đổi này, các câu chuyện cổ tích ngày càng trở nên phù hợp hơn với trẻ em, tương tự như các phiên bản mà chúng ta biết ngày nay. 

Các phiên bản trước của những câu chuyện này khá thô thiển và bẩn thỉu về nội dung và hình thức, chứa nội dung khiêu dâm hoặc bạo lực thô bạo. Hầu hết các câu chuyện bắt nguồn từ các vùng nông thôn và được chia sẻ bởi nông dân và các tầng lớp thấp hơn. Các bản sửa đổi của Grimms đã làm cho các phiên bản viết này phù hợp với khán giả tinh tế hơn. Thêm hình ảnh minh họa làm cho cuốn sách hấp dẫn hơn đối với trẻ em.

Bên cạnh Kinder-und Hausmärchen nổi tiếng, Grimms tiếp tục xuất bản những cuốn sách khác về thần thoại, câu nói và ngôn ngữ Đức. Với cuốn sách "Die Deutsche Grammatik" [ Ngữ pháp tiếng Đức ], họ là hai tác giả đầu tiên nghiên cứu về nguồn gốc và sự phát triển của các phương ngữ tiếng Đức và hoàn cảnh ngữ pháp của chúng. Ngoài ra, họ đã làm việc trong dự án xa hoa nhất của mình, cuốn từ điển tiếng Đức đầu tiên. Cuốn " Das Deutsche Wörterbuch " này được xuất bản vào thế kỷ 19 nhưng mới thực sự hoàn thành vào năm 1961. Nó vẫn là cuốn từ điển lớn nhất và toàn diện nhất của tiếng Đức.

Khi sống ở Göttingen, lúc đó là một phần của Vương quốc Hannover , và chiến đấu cho một nước Đức thống nhất, anh em nhà Grimm đã xuất bản một số bài luận chiến chỉ trích nhà vua. Họ đã bị sa thải khỏi trường đại học cùng với năm giáo sư khác và cũng bị đuổi khỏi vương quốc. Đầu tiên, cả hai đều sống lại ở Kassel nhưng được vua Phổ, Friedrich Wilhelm IV, mời đến Berlin để tiếp tục công việc học tập của họ ở đó. Họ đã sống ở đó 20 năm. Wilhelm mất năm 1859, anh trai Jacob năm 1863.

Cho đến ngày nay, những đóng góp văn học của anh em nhà Grimm đã được biết đến trên toàn thế giới và tác phẩm của họ gắn bó chặt chẽ với di sản văn hóa Đức. Cho đến khi đồng tiền châu Âu, Euro , được giới thiệu vào năm 2002, hình ảnh của chúng có thể được nhìn thấy trên tờ 1.000 Deutsche Mark. 

Các chủ đề của Märchen rất phổ biến và lâu dài: thiện và ác, trong đó người tốt [Lọ Lem, Bạch Tuyết] được khen thưởng và kẻ ác [mẹ kế] bị trừng phạt. Các phiên bản hiện đại của chúng tôi— Người phụ nữ xinh đẹp , Thiên nga đen , Edward Scissorhands , Bạch tuyết và người thợ săn , và những người khác cho thấy những câu chuyện này vẫn còn liên quan và mạnh mẽ đến tận ngày nay.