[2SaiGon] – Có lẽ với bất cứ ai đã từng cư ngụ tại Thành phố Hồ Chí Minh đều nghe qua danh xưng Chợ Lớn, hay một cụm từ thông dụng hơn mà mọi người ở cái xứ “nam kỳ lục tỉnh” này vẫn hay gọi “Sài Gòn – Chợ Lớn”. Danh xưng Chợ Lớn có tự lúc nào? Nó nằm ở con phố nào giữa một TP.HCM rộng lớn? Và Chợ lớn chứa đựng những giá trị gì mà bất kì ai khi đến TP.HCM đều muốn tìm hiểu?
Chợ Bến Thành mở đường nối Sài Gòn – Chợ Lớn làm một
Khu chợ cổ lớn nhất Sài Gòn trước ngày trùng tu
Theo học giả Vương Hồng Sển, thì “Chợ Lớn như nay ta còn gọi, đối với Hoa kiều là Thầy Ngôồn [Đề Ngạn] hay Xi Cóon [Tây Cống]; còn sách cũ Pháp viết là Cholon hay Cholen, Cho Leun”. Ảnh: Tư Liệu
Chợ Lớn hay Chợ Cũ?
Trước khi Pháp đến Nam Kì [trước năm 1859], Chợ Lớn vốn mang tên Sài Gòn. Trịnh Hoài Đức trong “Gia Định thành thông chí” nói đây là nơi phố thị buôn bán sầm uất, sinh hoạt văn hóa, kinh tế nhộn nhịp cuối thế kỷ 18 như sau: “Chợ Sài Gòn cách phía nam trấn 12 dặm, đường hai bên tả hữu quan lộ, ấy là đường phố lớn thẳng suốt 3 đường giáp đến bờ sông….Các con đường ấy xuyên giáp nhau như hình chư điền, phố xá liên tiếp sát mái nhau, người Tàu và người ta ở chung lộn dài 3 dặm”.
Khi dời chợ Sài Gòn về nơi hiện nay [Chợ Bến Thành] thì vẫn còn nhiều người buôn bán ở nơi cũ và biến thành “chợ cũ”. Và người ta gọi chợ Sài Gòn được xây dựng khang trang ở khu Borresse nay là đường Hàm Nghi là “chợ mới” [Chợ Bến Thành] để phân biệt với chợ cũ. Và theo thời gian danh từ Chợ Cũ [ khu chợ Sài Gòn xưa] tọa lạc ở Chợ Lớn ngày nay mất dần và ít ai còn nhớ. Tới nay chưa có nhà nghiên cứu nào nói rõ điều này!
Chợ Lớn [Chợ Cũ] do người Hoa thành lập năm 1778 [theo Vương Hồng Sển, Sài Gòn năm xưa], nằm gọn trong khu vực từ đường Tản Đà tới Kim Biên và từ Nguyễn Trãi xuống kinh Tàu Hủ. Năm 1782, kết thúc giao tranh giữa Nguyễn Ánh và Tây Sơn, khu vực này bị tàn phá. Những tưởng Chợ Lớn sẽ đi vào dĩ vãng, nhưng ít lâu sau người Hoa từ cù lao Phố [Biên Hòa] di cư xuống với gốc nhóm người Minh Hương [nhóm người Hoa đã sinh sống ở khu vực này từ trước] đã xây dựng lại một Chợ Lớn sung túc và nhộn nhịp hơn.
Khi Pháp chiếm Nam Kì, danh từ Chợ Lớn được dùng đặt làm Thành phố. Ngày 6/6/1865 đô đốc Roze kí quyết định thành lập. Theo quyết định này địa giới Chợ Lớn nằm trong khu vực phía bắc giáp đại lộ Beylie [Ngô Quyền], phía Tây giáp đại lộ Charles Thompson [Hùng Vương], phía Nam là kinh Bao Ngạn [Đường Nguyễn Thị Nhỏ và Lò Siêu] phía đông là Kinh Tàu Hủ. Cả thành phố chia làm 5 khu vực. [theo “Địa chí quận 5”].
Bản đồ Chợ Lớn năm 1874. Ảnh: Tư Liệu
Cho đến năm 1969, Chợ Lớn trở thành quận của thành phố Sài Gòn và nằm gọn trong khu vực các đường Trần Hoàng Quân [Nguyễn Chí Thanh], Hùng Vương giáp quận 10,11 ở phía Tây, đại lộ Cộng Hòa [Nguyễn Văn Cừ] giáp quận 2 phía Bắc, Kinh Bến Nghé [Tàu Hủ] giáp quận 8 phía đông và đường Ngô Nhân Tịnh – Dương Công Trừng [Nguyễn Thị Nhỏ] giáp quận 6 phía Nam.
Và đến ngày nay, danh từ Chợ Lớn được dùng để chỉ vùng đất bao gồm quận 5, quận 6, quận 10 và một phần của quận 11. Trong đó quận 5 là khu vực sinh sống chủ yếu của cộng đồng người Việt gốc Hoa tại thành phố. Các giá trị văn hoá, kiến trúc, tôn giáo của hàng trăm năm trước vẫn còn được bảo tồn, đặc biệt là nét văn hoá ẩm thực Trung Hoa hiện diện trong các quán ăn, nhà hàng rất phong phú và hấp dẫn. Khi thành phố lên đèn, cũng là lúc các nhà hàng – khách sạn như: Đồng Khánh, Ngọc Lan Đình, Ái Huê, Á Đông…Ngoài vai trò là trung tâm thương mại, ăn uống, giải trí, Chợ Lớn còn có một khu phố Đông Y lý tưởng và những công trình kiến trúc Trung Hoa cổ kính đang chờ du khách khám phá.
Nhà hàng khách sạn Đồng Khánh tọa lạc tại Chợ Lớn. Thương hiệu Đồng Khánh đã nổi tiếng trên 50 năm với tiêu chuẩn 3 sao là sự kết hợp hoàn hảo giữa nét đặc sắc Trung Hoa và thiết kế tinh tế của Việt Nam.
“China Town” giữa lòng Sài Gòn
Được xem là “China Town” giữa lòng Sài Gòn, Chợ Lớn đã trở thành địa danh du lịch nổi tiếng mà bất cứ du khách nào khi đến Sài Gòn cũng muốn ghé thăm. Đây là nơi sinh sống và buôn bán nhộn nhịp của cộng đồng người Việt gốc Hoa. Với những xưởng sản xuất tiểu thủ công nghiệp sầm uất, những khu phố ẩm thực hấp dẫn, cùng vô số hàng quán, tiệm ăn mang phong vị Trung Hoa nằm san sát nhau trên từng con phố.
Hội quán Tuệ Thành [Chùa Bà Thiên Hậu].
Những giá trị văn hóa mà cộng đồng người Hoa lưu dấu nơi đây trở thành sức cuốn hút mạnh mẽ với khách du lịch phương xa, nhiều hội quán chứa đựng nét đẹp kiến trúc, tín ngưỡng của người Hoa như Tuệ Thành [chùa Bà Thiên Hậu], Ôn Lăng, Hà Chương,…Đến với từng hội quán, du khách cảm nhận được sự linh thiêng và trang trọng, điêu đó cho thấy đời sống tinh thần tâm linh của người Hoa rất lớn và họ hết sức sùng bái. Bên cạnh đó còn có các công trình mang giá trị kiến trúc như Chợ Bình Tây, đứng ở góc đường Tháp Mười, bạn sẽ thấy ngôi chợ nổi bật giữa không gian nhộn nhịp, không chỉ dừng ở mức độ phục vụ buôn bán, mà người xưa còn tô điểm cho nó trang trọng, thể hiện sự sung túc và sầm uất của nơi giao thương, vì chợ và sinh hoạt ở chợ là nét văn hóa của người Việt xưa.
Chợ Bình Tây còn được biết với tên gọi là Chợ Lớn Mới được xây dựng vào những năm 20 của thế kỷ XX.
Chợ Lớn còn có những giá trị lịch sử của riêng nó. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tạm trú tại Sài Gòn trước khi ra đi tìm đường cứu nước. Trong thời gian đó Người ở tại cơ sở của phân cuộc Liên Thành thương quán tại số 1-2-3 Quai Testard [bến Testard] – Chợ Lớn. Sau đó kênh được lấp đi, năm 1915 đổi thành đường Tổng Đốc Phương, nay là đường Châu Văn Liêm – quận 5. Trong ba căn nhà đó, một căn được giữ lại di tích lưu niệm về Hồ Chủ Tịch. Đó là căn nhà số 5 đường Châu Văn Liêm.
Và đặc biệt hơn khi bạn di chuyển trên đường Võ Văn Kiệt [Đại lộ đông-tây] qua bệnh viện Nhiệt Đới, ngày trước nơi đây gọi là Bệnh viện Chợ Quán, là bệnh viện xưa nhất ở Sài Gòn được xây dựng xong năm 1864. Bệnh viện chuyên điều trị các loại bệnh truyền nhiễm và bệnh tâm thần. Do nhu cầu điều trị bệnh tâm thần nên trong bệnh viện có xây một khu riêng biệt để nhốt các bệnh nhân tâm thần. Khu nhốt bệnh nhân đó nay đã trở thành một di tích lịch sử văn hóa. Cố Tổng Bí Trần Phú đã bị giam và hy sinh tại đây.
Trại giam trong bệnh viện Chợ Quán [Bệnh viện Nhiệt Đới].
Chợ Lớn đã sinh ra giữa lòng Sài Gòn huyên náo, là nơi giao thường buôn bán từng vang danh khắp xứ Đông Dương và cho đến ngày nay giá trị ấy vẫn còn nguyên vẹn. Chắc rắng trong thời gian tới Chợ Lớn sẽ ngà càng được quan tâm phát triển hơn, không dừng lại ở mức độ buôn bán mà những giá trị văn hóa lịch sử sẽ được liên kết và động lực thúc đẩy du lịch của thàn phố nói chung và quận 5 nói riêng.
Hữu Khánh [t/h]
Page 2
Người đến Sài Gòn hay hỏi cắc cớ vậy. À, loanh quanh đâu đó trong… Chợ Lớn, khu người Hoa, quận 5, 6, 11… Nói thì nói vậy, còn đường nào, đâu là trung tâm thì cũng… chỉ đại, chợ Bình Tây hay Bưu điện quận 5…
Sài Gòn và Chợ Lớn xưa là hai thành phố, nối với nhau bằng một đại lộ có đường xe lửa [nay là đường Trần Hưng Đạo]. Sau năm 1956, tên gọi Sài Gòn mới được dùng chung để chỉ cả hai vùng đất này.
Có nhiều giải thích về cái tên Sài Gòn, nhưng một giải thích dễ thuyết phục: thành phố xưa còn là rừng, cây nhiều nhất là cây gòn, to lớn, thân xanh có gai, mỗi mùa ra bông bay trắng xóa… Gòn là cây bông gòn. Còn Sài, theo tiếng Hoa cổ, là củi, cây củi. Sài Gòn có nhiều Xóm Củi, Bến Củi… cũng là “sài”, củi…
“Tiêu chuẩn” lên thành phố xưa, dường như có ba công trình kiến trúc: tòa thị chính, bưu điện và chợ. Người Pháp đến, có thêm một công trình nữa, thường ở trung tâm: nhà thờ.
Sài Gòn lên thành phố to, chợ chuyển đến nơi mới, trung tâm, tiện mọi đường. Đó là chợ Bến Thành, hay còn gọi là Chợ Mới. Cái chợ Sài Gòn ở lại chỗ cũ, trở thành Chợ Cũ.
Chợ Lớn [Chợ Cũ] do người Hoa thành lập năm 1778, được xây dựng lại sau chiến tranh chúa Nguyễn - Tây Sơn.
Khi Pháp chiếm Nam Kỳ, Chợ Lớn thành thành phố. Nay, Chợ Lớn được dùng để chỉ vùng đất bao gồm quận 5, quận 6 và một phần của quận 11.
Thành phố Chợ Lớn, giống như một China Town ở nhiều nước khác, là trung tâm thương mại, ăn uống, giải trí, sản xuất thủ công, khu phố Đông Y có nhiều kiến trúc Trung Hoa cổ.
Chợ Bình Tây, trung tâm Chợ Lớn
Ở đâu có người Hoa, ở đó có buôn bán. Người Hoa giỏi buôn bán và cần chợ để buôn bán lớn. Chợ Bình Tây được gọi là Chợ Lớn Mới, xây dựng vào những năm 20 của thế kỷ XX, là nơi giao thương buôn bán lớn, có tiếng khắp xứ Đông Dương.
Chợ Bình Tây khởi công xây dựng vào thế kỷ 18. So với chợ của người Việt thời đó thì khu chợ này lớn hơn nên được gọi là Chợ Lớn. Năm 1928, thương nhân gốc Hoa, tên Quách Đàm, bỏ tiền xây dựng Chợ Lớn mới trên khu đất có diện tích hơn 25.000m2 ở thôn Bình Tây [vùng Đông Phố] theo kỹ thuật xây dựng hiện đại của Pháp nhưng kiến trúc Trung Hoa.
Sau năm 1975, Chợ Lớn được đổi tên thành chợ Bình Tây. Năm 1992, chợ được tu sửa và xây thêm tầng.
Quách Đàm đi lên ông chủ từ người lượm ve chai, đêm ngủ vỉa hè. Nhờ mánh lới làm ăn, ông mua khu ruộng hoang hóa để xây chợ Bình Tây lớn nhất Sài Gòn.
Quách Đàm tên thật là Diệm, người Triều Châu, Trung Quốc. Khởi thủy, chú Quách cũng quàng trên vai đôi quang gánh đi khắp hang cùng ngõ hẻm mua bán ve chai. Không nhà cửa, người thân thích, ông cứ đi mua bán cả ngày, tối về lại kiếm mái hiên ở Chợ Lớn ngủ.
Bỏ nghề ve chai, ông chuyển sang buôn da trâu, vi cá. Quách Đàm đi khắp Sài Gòn và các tỉnh lân cận mua hàng rồi xuất khẩu. Phất lên, ông thuê nhà trên đường Hải Thượng Lãn Ông mở cửa hiệu lớn.
Vài năm sau, ông mướn thêm một căn phố ở chợ Kim Biên, chuyển sang thu mua lúa gạo ở các tỉnh miền Tây, trở thành nhà thầu cung cấp gạo lớn nhất Sài Gòn - Chợ Lớn.
Chợ Bình Tây được ông Quách Đàm xây dựng và tặng hoàn toàn cho chính quyền lúc bấy giờ. Ông chỉ xin dựng mấy dăy phố lầu xung quanh chợ. Dấu tích các dăy phố Tàu giờ đây không còn nhiều.
Chợ Bình Tây xây năm 1928 theo kỹ thuật của Pháp. Kiến trúc hình bát quái được cho là nét độc đáo nhất, gồm 12 cổng, bên trong có hoa viên rộng rãi để khách ngồi nghỉ. Hệ thống móng nền làm bằng đá sỏi, bêtông chắc chắn nên không có hiện tượng sụt, lún.
Sau hai năm xây dựng, chợ hoàn thành rất khang trang, sạch sẽ, nhanh chóng trở thành khu kinh doanh sầm uất, đầu mối bán buôn khắp Nam Kỳ lục tỉnh, sang tận các nước láng giềng...
Chợ Bình Tây nay được tu bổ, phục chế, như một đầu mối giao thương và di tích phát triển của thành phố.
Dương Kha