Khi chất chống oxy hóa cao hơn gốc tự do năm 2024
|
Từ rất xa xưa, con người luôn ước mơ và không ngừng tìm kiếm bí quyết trường sinh bất tử. Cho đến nay vẫn chưa có ai tìm được thuốc trường sinh bất tử, tuy nhiên các tiến bộ khoa học kỹ thuật ngày nay giúp con người hiểu rõ cơ chế lão hóa và các giải pháp nâng cao tuổi thọ con người. Vậy điều gì làm cho con người luôn phải đối diện với lão ? bệnh ? và cuối cùng là tử ? Thủ phạm chính là gốc tự do (free radical). Vậy gốc tự do là gì ? Tại sao nó lại có sức phá hủy lớn đến như vậy và làm thế nào để hạn chế các tác hại do gốc tự do gây ra đối với sức khỏe và tuổi thọ của chúng ta ? Gốc tự do là gì ? Gốc tự do là những nguyên tử hay phân tử chứa một hay nhiều điện tử (electron) chưa ghép cặp (electron độc thân) ở quỹ đạo ngoài cùng. [1] Do sự có mặt của điện tử này, các gốc tự do có một thuộc tính đặc biệt quan trọng là có khả năng oxi hóa rất cao. Nói một cách khác, bất kỳ nguyên tử hay hợp chất nào cũng phải có cặp electron (đôi điện tử). Có “đủ cặp” thì nó bền, và bền thì “ngoan ngoãn”, nhưng vì một số lý do, có những nguyên tử (hay phân tử) thiếu đi một điện tử, thiếu thì phải đi tìm, và tìm bằng cách “giật” điện tử của “hàng xóm”, hậu quả là hàng xóm thiếu, hàng xóm lại đi “giật” tiếp điện tử, và một loạt những hành động “cướp” điện tử làm cho phản ứng cứ thế xảy ra. Tại sao gốc tự do nguy hại đối với sức khỏe và tuổi thọ con người ? Trong cơ thể người, gốc tự do được ví như những phần tử quá khích, đầy năng lượng, tấn công vào các đại phân tử sinh học như: lipid (gây phá hủy màng tế bào), protein (làm mất hoạt tính các enzyme) và ADN (gây đột biến gen), gây ra sự lão hóa, nhiều bệnh tật (xơ vữa động mạch, tiểu đường, chứng thiếu máu cục bộ, các bệnh viêm nhiễm: viêm khớp dạng thấp, viêm đường ruột, viêm tụy…, bệnh thần kinh và cả ung thư. [2, 6] Gốc tự do trong cơ thể con người đến từ đâu ? Đối với con người, có hai nguồn sinh ra gốc tự do. Nguồn nội sinh: đó là các phản ứng sinh hóa trong cơ thể, các phản ứng này có sự tham gia của oxy và các quá trình này thải ra một số các gốc tự do có nguồn gốc từ oxy, thường được gọi là các dạng hoạt động của oxy (Reative oxygen species, ROS). [2] Ngoài gốc tự do nội sinh trên, chúng ta còn “tiếp nhận” một lượng gốc tự do ngoại sinh: như từ các nguồn ô nhiễm (khói thuốc lá, hóa chất, không khí ô nhiễm …), tia phóng xạ (UV, X-quang …), từ thực phẩm (rượu, café, thức ăn chiên nướng, phụ gia thực phẩm). Căng thẳng (Stress) cũng là nguyên nhân sản sinh gốc tự do. [3, 4, 6] Làm thế nào để chống lại gốc tự do ? Mỗi ngày cơ thể chúng ta phải chịu đựng sự tấn công của khoảng 10000 -20000 gốc tự do, [1] số lượng gốc tự do tăng dần theo tuổi tác và khi lượng gốc tự do vượt ra khỏi sự kiểm soát của cơ thể sẽ gây ra những nguy cơ cao cho sức khỏe. Vì vậy đòi hỏi chúng ta phải bổ sung những chất chất có khả năng chống lại gốc tự do, đó là các chất chống oxy hóa. Chất chống oxy hóa là chất có khả năng ngăn chặn hoặc hạn chế suy thoái do các gốc tự do gây ra. Do đó sử dụng chất chống oxy hóa từ thức ăn và nguồn gốc sinh học đóng vai trò quan trọng trong việc trung hòa gốc tự do giúp kéo dài tuổi thọ và ngăn ngừa bệnh tật ở người [7]. Các thực phẩm giàu chất chống oxy hóa Các nguồn chống oxy hóa tự nhiên được tìm thấy nhiều trong rau, trái cây, các loại ngũ cốc, trà, các loại đậu…[4] Các Vitamin E, Vitamin C và b-caroten (tiền vitamin A) được xem là các chất chống oxy hóa hữu hiệu trong tự nhiên.Vitamin E có khả năng chống lại các bệnh: thiếu máu cục bộ, đục thủy tinh thể, viêm khớp, các rối loạn thần kinh, ung thư đại tràng, tuyến tiền liệt, ung thư vú và các bệnh tim mạch… Vitmin C giúp tăng khả năng miễn dịch, chống xơ vữa động mạch, giảm khả năng ung thư phổi, dạ dày và đại trực tràng. Nhiều nghiên cứu cho thấy hơn 4000 hợp chất phenolic, polyphenol, flavonoid, isoflavonoid… cũng là nguồn chống oxy hóa vô cùng hữu hiệu, nó ngăn ngừa được rất nhiều căn bệnh gây ra bởi gốc tự do: ung thư, bệnh tim mạch,viêm khớp, lão hóa, đục thủy tinh thể, mất trí nhớ, đột quỵ, bệnh Alzheimer, sự viêm nhiễm…. Và các hợp chất flavonoid được tìm thấy nhiều trong các hạt ngũ cốc, các loại đậu, trà… Do đó để chống lại tác hại của các gốc tự do, chúng ta nên tăng cường chế độ ăn nhiều rau xanh và trái cây, như bông cải xanh, các loại rau có màu xanh đậm, các loại trái cây (dâu tây, quả việt quốc, quả mâm xôi, táo, nho …). Các loại thực phẩm chứa nhiều flavonoid (trà, hạt cacao, oliu…), các gia vị (nghệ, gừng, tỏi…). Ngoài ra một chế độ ăn đầy đủ protein sẽ cung cấp các axit amin cần thiết để sản xuất glutathion (một chất chống oxy hóa nội sinh). [8] Trong cơ thể người thường xuyên sản sinh ra các mảnh phân tử không ổn định gọi là gốc tự do. Các gốc này phá huỷ tế bào, mô, các tổ chức của cơ thể, đồng thời gây tắc nghẽn động mạch, phát triển các bệnh như ung thư, Alzheimer và hàng trăm bệnh khác khiến cơ thể lão hoá nhanh chóng và tử vong. Nguyên nhân gây lão hóa được giải thích bằng nhiều thuyết khác nhau: thuyết di truyền, thuyết gốc tự do, đột biến gen... Các nhà khoa học đã phát hiện ra một trong những nguyên chính của sự lão hóa tế bào là việc sản sinh ra các gốc tự do. Sự xâm nhập của những chất độc từ môi trường, các chất thải lưu cữu trong cơ thể do quá trình chuyển hóa sẽ gây độc cho tế bào và làm cho con người già đi. Sự tích tụ gốc tự do là dấu hiệu đặc trưng cho sự lão hóa ở mức độ phân tử. Vậy gốc tự do là gì? Gốc tự do là các nguyên tử hoặc phân tử có lớp quỹ đạo ngoài cùng chứa một điện tử (electron) đơn lẻ (tổng số điện tử của gốc tự do là một số lẻ). Do vậy, các gốc tự do có khả năng oxy hóa rất cao. Trong cuộc sống hiện đại, cơ thể chúng ta thường tiếp xúc với các độc tố tự nhiên và nhân tạo như: khí thải, bức xạ, thuốc trừ sâu, kim loại nặng, hóa chất bảo quản... Lối sống căng thẳng chịu nhiều áp lực, các chế độ ăn uống quá dư thừa không tốt cho sức khỏe càng làm trầm trọng thêm quá trình tự nhiên hình thành nên các gốc tự do. Do vậy, số lượng gốc tự do tăng cao bất thường và hàng rào chống oxy hóa tự nhiên trong cơ thể không kiểm soát được. Các gốc tự do này sẽ gây nên những rối loạn các phản ứng và chuỗi phản ứng hóa học trong cơ thể, phá hủy màng tế bào, tiếp đó là các tổn thương như: biến đổi cấu trúc protein, ức chế các men, thay đổi nội tiết tố, kích thích các mầm bệnh và dẫn đến các chứng bệnh: xơ vữa động mạch, tiểu đường, tai biến, ung thư… Vì chỉ có một điện tử đơn lẻ, nên gốc tự do luôn ở trạng thái bất ổn và luôn tìm cách chiếm đoạt điện tử của nguyên tử khác. Theo các nhà nghiên cứu, gốc tự do hủy hoại tế bào theo diễn biến sau đây: trước hết, gốc tự do oxy hóa màng tế bào, gây trở ngại trong việc thải chất bã và tiếp nhận thực phẩm, dưỡng khí; rồi gốc tự do tấn công các ty lạp thể, phá vỡ nguồn cung cấp năng lượng. Sau cùng, bằng cách oxy hóa, gốc tự do làm suy yếu kích thích tố, enzyme khiến cơ thể không tăng trưởng được. Theo các nhà khoa học thì gốc tự do có thể là thủ phạm gây ra tới trên 60 bệnh, đáng kể nhất là: bệnh vữa xơ động mạch, ung thư, Alzheimer, Parkinson, đục thuỷ tinh thể, bệnh tiểu đường, cao huyết áp không nguyên nhân, xơ gan. Trong cơ thể có rất nhiều loại gốc tự do, mà các gốc nguy hiểm hơn cả là superoxide, ozone, hydrogen peroxide, lipid peroxy, nhất là hydroxyl radical, một gốc rất phản ứng và gây ra nhiều tổn thương. Gốc tự do sinh ra từ đâu? Hoạt động sống của mỗi tế bào (hô hấp tế bào), stress (căng thẳng thần kinh, chấn thương tâm lý...), tác động của môi trường sống (tia phóng xạ, tia tử ngoại, các bức xạ có năng lượng cao, các chất độc hại do ô nhiễm môi trường...) chính là những yếu tố sản sinh ra các gốc tự do. Các tình huống gây tăng gốc tự do: 1. Các căng thẳng tinh thần, thể chất: lao động quá sức, lo lắng, áp lực, buồn, sợ… 2. Ăn uống không hợp lý: tỷ lệ chất béo quá cao trong khẩu phần ăn gây rối loạn chuyển hóa lipid, thừa năng lượng, thiếu vitamin B, PP, C, A, E, thiếu Acid amin thiết yếu, thực phẩm không an toàn… 3. Những điều kiện gây trở ngại cho sự sống và hoạt động cơ thể: thiếu oxy mô, bỏng, nhiễm trùng cấp… 4. Môi trường ô nhiễm, chất độc hại, hóa chất, nhiễm xạ… 5. Trạng thái giảm trữ lượng Antioxydant trong tế bào: do cao tuổi, do thiếu cung cấp antioxydant qua thức ăn. Làm thế nào để chống lại gốc tự do? Khoa học đã chứng minh việc vô hiệu hóa các gốc tự do và phục hồi các tế bào bị tổn thương bằng các chất chống oxy hóa sẽ tăng cường hệ thống miễn dịch, ngăn ngừa bệnh tật và làm chậm quá trình lão hóa. Các chất chống oxy hóa có khả năng giải phóng ra những điện tử, "tặng" những điện tử này cho các gốc tự do, vô hiệu hóa khả năng oxy hóa của chúng và ngăn chặn chúng tấn công các tế bào khỏe mạnh. Để bảo vệ chính mình, cơ thể luôn tự sản sinh ra các cơ chế chống oxy hóa thiết yếu, nhưng chúng dần trở nên kém hiệu quả theo tuổi tác. Các chất chống oxy hóa thông thường bao gồm: vitamin C và E, Betacarotene và Selen... có trong các loại rau quả. Vitamin C: có vai trò lớn trong việc làm tăng sức để kháng của cơ thể, hỗ trợ hấp thu sắt từ bữa ăn, góp phần phòng chống thiếu máu thiếu sắt. Quan trọng hơn, vitamin C có tác dụng chống lại các gốc tự do, chống căng thẳng. Vitamin E: có nhiều trong mầm ngũ cốc, các loại dầu thực vật, rau xanh, trái cây, gan động vật, lòng đỏ trứng. Betacaroten: là tiền vitamin A có nhiều trong các loại quả có màu vàng, đỏ và trong các loại rau có màu xanh đậm. Selen: là một nguyên tố vi lượng thiết yếu của tế bào sống, là yếu tố không thể thiếu được của yếu tố miễn dịch chống lại gốc tự do và các vai trò sinh học khác. Selen có nhiều trong các cây họ đậu, cà phê, nấm, trong gan và da các loại cá, nhất là cá ngừ. Gan cá, dầu cá, mỡ cá có hàm lượng selen rất lớn. Như vậy, một điều không thể phủ nhận được rằng các gốc tự do là nguyên nhân chính gây ra hiện tượng lão hoá trong cơ thể, cũng như trong quá trình hình thành và phát triển một loạt các bệnh thoái hoá, đặc biệt là khi bạn bắt đầu bước vào tuổi từ 40 trở đi. Việc cung cấp đủ chất chống oxy hoá cho cơ thể hàng ngày là một việc tối cần thiết với mỗi chúng ta. Để giữ gìn sức khỏe, chống lão hóa và bệnh tật, chúng ta phải vận dụng tổng thể nhiều biện pháp. Trong đó, các biện pháp cơ bản để chống lão hóa và phòng chống bệnh tật đó là: 1. Tinh thần: luôn lạc quan yêu đời, chủ động gạt bỏ những cái làm ảnh hưởng đến bộ não, hạn chế tối đa căng thẳng. 2. Thường xuyên luyện tập đều đặn về trí tuệ và thể lực: không ngừng vận động não bộ, vận động thể chất, luyện tập thường xuyên. 3. Sinh hoạt điều độ: không làm gì quá sức bình thường, giữ gìn trạng thái cân bằng giữa ngủ, nghỉ và làm việc, hạn chế thức khuya, bia rượu, thuốc lá. Ngủ đủ giấc (7- 8 tiếng/ngày). 4. Dinh dưỡng hợp lý: ăn nhiều rau quả, trái cây tươi, uống nhiều nước, hạn chế đường, muối, thịt (theo tháp dinh dưỡng của Bộ Y tế). 5. Cần có môi trường sống tự nhiên tốt: phần lớn các cụ sống 100 tuổi trở lên đều ở vùng núi, nông thôn. |
