Ngôi nhà cộng đồng của người cơtu gọi là gì năm 2024

Nếu như người Tây Nguyên có nhà rông là niềm tự hào thì người Cơtu có nhà gươl để chào đón vị khách phương xa tới thăm bản làng.

Một mái nhà gươl mái dài tiêu biểu ở huyện Đông Giang, Quảng Nam. Ảnh: Khánh Ly.

Bước vào nhà gươl, leo lên một cầu thang gỗ là không gian mang đậm màu sắc núi rừng với những bức tượng điêu khắc gỗ hình các con vật, nhạc cụ… Sạp nhà làm bằng gỗ và tre nứa chắc chắn, đủ rộng rãi để đón bà con khắp thôn làng mỗi khi trưởng bản công bố chuyện quan trọng, hội họp hay dịp lễ hội.

Không gian nhà gươl được bố trí hài hòa, gieo trong lòng khách đến cảm giác ấm cúng nồng hậu và chân tình của người Cơtu. Nhà gươl cũng như nhà rông hay đình làng ra đời từ nhu cầu hội họp và sinh hoạt cộng đồng của bà con ở mỗi dân tộc. Gươl theo tiếng Cơtu có nghĩa là cộng đồng. Đồng thời, qua không gian công cộng đó, khái quát được phần nào đời sống văn hóa cũng như trình độ kiến trúc điêu khắc của mỗi tộc người.

Những bức vẽ tiêu biểu trên cột. Ảnh: Khánh Ly.

Với nhà gươl được trang trí cầu kỳ, những vật trang trí không thể thiếu là biểu tượng chú gà trống và trâu, bởi người Cơtu quan niệm hai con vật ấy gắn liền với việc đi nương làm rẫy và trồng lúa nên xuất hiện trong ngôi nhà chung. Cách trang trí nhà gươl còn là cách thể hiện sự đón chào với khách, và nét đặc trưng trong sinh hoạt văn hóa tâm linh của bà con địa phương.

Quan niệm truyền thống cho rằng nhà gươl lớn nhỏ, cầu kỳ hay giản đơn là cách thể hiện sự đoàn kết hay rời rạc của cộng đồng ấy. Người trong cùng một gươl phải cùng đoàn kết và gắn bó trong những hoạt động tập thể và sản xuất để đời sống cộng đồng càng khấm khá.

Ngày nay, đồng bào Cơtu tập trung đông ở các huyện miền núi như Đông Giang, Nam Giang, Tây Giang … của tỉnh Quảng Nam và một số huyện ở Thừa Thiên -Huế.

Già làng A Lăng Ngước ở huyện Đông Giang cho biết: "Theo quan niệm cổ, nếu nhà gươl có nhiều cây cối chim muông thì càng phô trương được sức mạnh ở bản làng đó. Người Cơtu hay sinh hoạt cộng đồng và biểu diễn điệu múa truyền thống ở chính ngôi nhà gươl hay còn gọi là nhà làng này".

Nhà Gươl nhìn từ dưới lên. Biểu tượng chú trâu là không thể thiếu trong nhà truyền thống của đồng bào nơi đây. Ảnh: Khánh Ly.

Những bức tượng mang hình thù con vật thân thuộc với đời sống nương rẫy được chạm khắc công phu thể hiện lòng biết ơn và ghi nhận của cả cộng đồng với những “người bạn cùng sản xuất”. Nhà gươl dù lớn nhỏ, loại mái dài hay mái tròn như chiếc nón thì cũng đều chỉ có một cột chính, gọi là cột bố, xung quanh là các cột tròn, nhỏ phụ, mái nhà bằng lá được lợp bên trên chống mưa nắng.

Mùa xuân này, ghé thăm không gian văn hóa của người Cơtu, ngắm nhìn những bức tượng điêu khắc sinh động của người đồng bào cũng là một trải nghiệm đáng thử.

Nhà Gươl là trung tâm sinh hoạt của người dân và được dựng ngay chính giữa làng. Đây cũng được coi là “linh hồn” của làng người Cơ Tu. Nhà Gươl là lãnh địa thiêng liêng thờ cúng thần linh và là nơi tụ họp của dân làng mỗi dịp lễ hội. Ngoài ra, nhìn vào quy mô của nhà Gươl mà có thể đoán được uy quyền và sức mạnh của cả ngôi làng đó.

Cấu trúc nhà Gươl mái tròn của người Cơ Tu ở Quảng Nam. Nguồn ảnh: Văn Sơn

Theo tập tục truyền thống, thiếu nữ chưa chồng không được đến nhà Gươl. Tuyệt đối không được ẩu đả hay cãi vã nhau tại nơi này. Gươl trong tiếng Cơ Tu có nghĩa là cộng đồng. Vì vậy, nhà Gươl có vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống tâm linh và văn hóa của làng người Cơ Tu.

Nhà Gươl cũng gần giống nhà sàn thông thường nhưng được chạm khắc công phu hơn. Có một cột cái trụ ở giữa và 8 cột con xung quanh. Mái nhà được lợp bằng lá, sàn nhà lát bằng tre cật chẻ mỏng, giữa các thanh tre có một độ hở nhất định để mang lại sự thông thoáng cho công trình.

Nguồn ảnh: Tấn Vịnh

Bên trong nhà Gươl là hàng loạt những hình ảnh chạm khắc nghệ thuật sinh động mang đậm bản chất văn hóa của người dân tộc Cơ Tu. Đặc biệt, hình ảnh ở hai đầu nhà thường là hai chú gà trống với tư thế vươn mình gáy vang mạnh mẽ. Trên cột khắc những biểu tượng như mặt trời, mặt trăng,… Các biểu tượng này phản ánh quan niệm về âm - dương, dấu ấn tín ngưỡng về nước - lửa trong vũ trụ quan của người Đông Sơn cổ đại.

Nguồn ảnh: Tấn Vịnh

Bảo tồn giá trị văn hóa

Có thể nói, những dấu ấn văn hóa đặc sắc của dân tộc Cơ Tu rất cần được quan tâm, bảo toàn và phát triển. Chẳng hạn việc chế tác, trình diễn các nhạc cụ độc đáo như sáo 3 lỗ, đàn cò, đan lát, dệt thổ cẩm…

Điêu khắc cũng là một trong những ngành nghề đặc trưng truyền thống của người Cơ Tu. Nguồn ảnh: Tiên Sa

Nét hấp dẫn ẩm thực truyền thống của họ cũng cần được gìn giữ và bảo tồn. Đến với làng Cơ Tu thì không thể bỏ qua những món ăn dân dã đặc trưng. Như hương nếp thơm từ chiếc bánh sừng trâu trộn lẫn với mùi thơm từ lá đót. Bạn đã từng nghe đến món ăn gọi là Za-rá hay chưa? Vị cay nồng của tiêu rừng hòa quyện với hương thịt thơm lừng, mùi hanh từ lá trà trộn với vị đắng của đọt mây rừng. Và đương nhiên, thực phẩm nơi đây đều được chế biến hoàn toàn từ nguyên liệu tự nhiên.

Màn đêm hạ xuống là lúc người dân nơi đây thả hồn vào mây trời, tập trung dưới nhà Gươl, cùng nhau nhảy múa. Dân làng hòa mình vào vũ điệu sôi nổi của Rum cây, vũ điệu dâng trời biểu tượng. Già làng, trai làng, gái làng và cả trẻ em quây quần bên củi lửa, nhảy múa hát ca.

Vũ điệu dâng trời của người Cơ Tu. Nguồn ảnh: Trung Hiếu

Nếu có cơ hội được trải nghiệm cuộc sống của cộng đồng người dân tộc anh em Cơ Tu, hiểu thêm về nét đẹp văn hóa họ đang ra sức gìn giữ, thưởng thức những món ăn đặc trưng mà chẳng biết phải tìm nơi nào khi trở về thành phố phồn hoa. Dưới bầu trời đầy sao, lắng nghe tiếng vọng của rừng núi, nhâm nhi tí rượu Tà vạt, rượu cần,… thì còn gì tuyệt vời hơn?

Phát triển du lịch vùng cao

Hiện nay, yêu cầu “dịch chuyển” đang ngày càng tăng cao, đặc biệt là hình thức du lịch trải nghiệm hướng đến giới trẻ. Đây cũng là một cơ hội lớn đáng tận dụng để đưa nét đẹp văn hóa của những làng Cơ Tu lan tỏa rộng rãi hơn đến người dân toàn quốc. Đồng thời, có thể phát triển những tour du lịch trải nghiệm thực tế, thu hút du khách đến tìm hiểu về cuộc sống của người bản địa, khám phá ẩm thực bản làng, nghiên cứu nghề thêu dệt thổ cẩm hay những câu chuyện, những tín ngưỡng ẩn đằng sau kiến trúc nhà Gươl biểu trưng của họ.

Tác phẩm "Phù điêu dệt vải". Nguồn ảnh: Tấn Vịnh

Làng Cơ Tu là địa bàn sở hữu tiềm năng phát triển hình thức du lịch sinh thái và cộng đồng rất lớn. Nghề nghiệp chủ yếu của người dân nơi đây là làm nương, làm rẫy, chăn nuôi,… những ngành nghề với công cụ đã quá lạc hậu so với mức độ phát triển của xã hội ngày nay. Đương nhiên thu nhập của họ rất thấp. Từ khi các khu du lịch được xây dựng, tiềm năng được khai phá thì người dân cũng có được cuộc sống ổn định hơn.

“Khi vừa tốt nghiệp Đại học Nông lâm Huế thì tôi được nhận vào Khu du lịch sinh thái Cổng trời Đông Giang để làm việc. Cuộc sống của tôi dần được cải thiện hơn. Một phần nữa, khi được làm việc trên chính quê hương của mình, tôi thấy rất tự hào vì đã góp một phần công sức vào việc phát triển du lịch ở quê hương của mình”, chị BRơn chia sẻ.

Nghệ nhân Bh’riu Pố giới thiệu tác phẩm “Mẹ rừng” do anh sáng tác. Nguồn ảnh: Tiên Sa

Du lịch phát triển sẽ đồng thời lan tỏa được những tạo phẩm cổ truyền của người dân Cơ Tu. Cụ thể là ngành nghề thêu dệt và đan lát. Những người thợ dệt, thợ đan gùi,… sẽ có cơ hội để phát huy tay nghề của mình. Các nhà thiết kế thời trang, những nhãn hiệu cao cấp cũng có thể đến đây tìm hiểu, trải nghiệm và có lẽ là… hợp tác cùng thợ thủ công nơi này.

Theo ông B”hLinh Bloó, người dân Cơ Tu đang nỗ lực giữ gìn nghề dệt thổ cẩm truyền thống, chia sẻ:

“Đây là nghề truyền thống từ lâu đời rồi. Chúng tôi tiếp tục hướng dẫn cho các cháu. Đan lát vừa sử dụng, vừa bán ra cho khách hàng, vừa bảo tồn vừa tăng thu nhập cho gia đình”.

Việt Nam chúng ta rất đẹp, giá trị văn hóa đất nước ta rất phong phú nhưng vẫn chưa được khai thác một cách tốt nhất. Đặc biệt là đối với những cộng đồng dân tộc anh em. Nếu có cơ hội, đừng ngại ngần chia sẻ, tìm hiểu, thậm chí là vác ba lô lên và đi trải nghiệm. Để có thể hiểu hơn về đất nước, về dân tộc, về vùng đất mà chúng ta luôn tự hào.