Quan điểm sáng tác và phong cách nghệ thuật của Thạch Lam

Sáng tác thường hướng vào cuộc sống cơ cực của những người dân thành thị nghèo và vẻ đẹp nên thơ của cuộc sống thường nhật. Cốt truyện đơn giản thuộc hoặc không có cốt truyện. Thạch Lam đi sâu vào thế giới nội tâm nhân vật. Có sự hòa quyện tuyệt vời giữa hai yếu tố hiện thực và lãng mạn, tự sự và trữ tình.

Quan điểm sáng tác và phong cách nghệ thuật của Thạch Lam

Nhưng nhận định về phong cách sáng tác của Thạch Lam.

– “Lời văn Thạch Lam nhiều hình ảnh, nhiều tìm tòi, có một cách điệu thanh thản, bình dị và sâu sắc…Văn Thạch Lam đọng nhiều suy nghiệm, nó là cái kết tinh của một tâm hồn nhạy cảm và tầng trải về sự đời. Thạch Lam có những nhận xét tinh tế về cuộc sống hàng ngày. Xúc cảm của Thạch lam thường bắt nguồn và nảy nở lên từ những chân cảm đối với tầng lớp dân nghèo thành thị và thôn quê. Thạch Lam là nhà văn quý mến cuộc sống, trang trọng trước cuộc sống của mọi người chung quanh. Ngày nay đọc lại Thạch lam, vẫn thấy đầy đủ cáo dư vị và cái nhã thú của những tác phẩm có cốt cách và phẩm chất văn học…” (Nguyễn Tuân)

– “Ngay trong tác phẩm đầu tay (Gió đầu mùa), người ta đã thấy Thạch Lam đứng vào một phái riêng…Ông có một ngòi bút lặng lẽ, điềm tĩnh vô cùng, ngòi bút chuyên tả tỷ mỷ những cái rất nhỏ và rất đẹp… Phải là người giàu tình cảm lắm mới viết được như vậy…” (Vũ Ngọc Phan)

– Thạch Lam là một nhà văn có khuynh hướng xã hội…Đối với ông, nhân vật thường là những người tầm thường trong xã hội: mẹ Lê trong xóm nghèo, cô hàng xén ở phố huyện, cậu học trò đi ở trọ, hai cô gái giang hồ trơ trọi…Và ông thường để ý vạch vẽ cuộc đời, tình cảm cùng ý nghĩ của họ, chớ không bận tâm lắm đến việc tuyên truyền tư tưởng cách mạng xã hội như trong các tác phẩm của Nhất Linh hay Hoàng Đạo…Ta thấy Thạch Lam, luôn hòa đồng trong cái xã hội nhỏ bé mà ông thương xót với tất cả tâm hồn đa cảm của ông…” (Phạm Thế Ngũ)

– “Thạch Lam có quan niệm dứt khoát về thiên chức của văn chương: “Đối với tôi, văn chương không phải một cách đem đến cho người đọc sự thoát ly hay sự quên, trái lại, văn chương là một thứ khí giới thanh cao và đắc lực mà chúng ta có, để vừa tố cáo và thay đổi một cái thế giới giả dối và tàn ác, vừa làm cho lòng người đọc thêm trong sạch và phong phú hơn”.Có lẽ cả hai phương diện, vừa tố cáo, vừa xây dựng, đều được Thạch Lam chú ý; và trong phần thành công của nó, các dấu ấn hiện thực và lãng mạn trong văn Thạch Lam đều tìm được sự gắn nối ở chính quan niệm này.

Ở tư cách nhà văn, Thạch Lam đòi hỏi rất cao phẩm chất trung thực của người nghệ sĩ. Ông viết: “Sự thành thực chưa đủ cho nghệ thuật. Có thể, nhưng một nhà văn không thành thực không bao giờ trở nên một nhà văn giá trị. Không phải cứ thành thực là trở nên một nghệ sĩ. Nhưng một nghệ sĩ không thành thực chỉ là một người thợ khéo tay thôi”. (Phong Lê)

“…Tình cảm của Thạch Lam chân thành, tuy nhiên, ông chỉ mới băn khoăn, thương cảm đối với số phận người nghèo qua những câu chuyện mang một dư vị ngậm ngùi, tội nghiệp. Về bút pháp, có thể nói Thạch Lam là nhà văn mở đầu cho một giọng điệu riêng: trữ tình hướng nội trong truyện ngắn. Ngòi bút của ông thường khơi sâu vào thế giới bên trong của cái “tôi”, với sự phân tích cảm giác tinh tế.” (Nguyễn Hoành Khung)

– “Sáng tác của Thạch Lam giàu chất thơ, và đọc ông, đời sống bên trong có phong phú hơn, tế nhị hơn; chúng “đem đến cho người đọc một cái gì nhẹ nhõm, thơm tho và mát dịu”  (Nguyễn Tuân).

– “Thạch Lam là một cây bút thiên về tình cảm, hay ghi lại cảm xúc của mình trước số phận hẩm hiu của những người nghèo, nhất là những người phụ nữ trong xã hội cũ, sống vất vả, thầm lặng, chịu đựng, giàu lòng hi sinh (“Cô hàng xén”). Có truyện miêu tả với lòng cảm thông sâu sắc một gia đình đông con, sống cơ cực trong xóm chợ (“Nhà mẹ Lê”). Có truyện phân tích tỉ mỉ tâm lý phức tạp của con người (“Sợi tóc”). “Ngày mới” đi sâu vào nội tâm của một cặp vợ chồng trí thức nghèo. Chưa có truyện nào có ý nghĩa xã hội rõ nét như các tác phẩm của các nhà văn hiện thực phê phán. “Theo giòng” là một thiên tiểu luận viết kiểu tuỳ bút, ghi lại suy nghĩ của ông về nghệ thuật tiểu thuyết, có những ý kiến hay, nhưng chưa đi sâu vào khía cạnh nào. Cuốn “Hà Nội ba sáu phố phường” có phong vị đậm đà của quê hương xứ sở, lại rất gợi cảm. Văn Thạch Lam nhẹ nhàng, giàu chất thơ, sâu sắc, thâm trầm, thường để lại một ấn tượng ngậm ngùi, thương xót”. (Bách khoa toàn thư Việt Nam)

–  “Đối với tôi văn chương không phải là một cách đem đến cho người đọc sự thoát ly hay sự quên, trái lại văn chương là một thứ khí giới thanh cao và đắc lực mà chúng ta có, để vừa tố cáo và thay đổi một cái thế giới giả dối và tàn ác, làm cho lòng người được thêm trong sạch và phong phú hơn”. (Lời nhà xuất bản Văn học)

– Có thể coi đoạn văn ngắn nói trên như là “Tuyên ngôn văn học” của Thạch Lam. Và quả thật, trong toàn bộ gia tài sáng tạo của Thạch Lam, hầu như không một trang viết nào lại không thắm đượm tinh thần đó. Là thành viên của nhóm Tự Lực văn đoàn, song trước sau văn phong Thạch Lam vẫn chảy riêng biệt một dòng. Đề tài quen thuộc của nhóm Tự Lực văn đoàn là những cảnh sống được thi vị hóa, những mơ ước thoát ly mang màu sắc cải lương, là những phản kháng yếu ớt trước sự trói buộc của đạo đức phong kiến diễn ra trong các gia đình quyền quý. Thạch Lam, trái lại, đã hướng ngòi bút về phía lớp người lao động bần cùng trong xã hội đương thời. Khung cảnh thường thấy trong truyện ngắn Thạch Lam là những làng quê bùn lầy nước đọng, những phố chợ tồi tàn với một bầu trời ảm đạm của tiết đông mưa phùn gió bấc, những khu phố ngoại ô nghèo khổ, buồn, vắng… Trong khung cảnh ấy, các nhân vật cũng hiện lên với cái vẻ heo hút, thảm đạm của số kiếp lầm than – Đó là mẹ Lê, người đàn bà nghèo khổ, đông con, góa bụa ở phố chợ Đoàn Thôn, là bác Dư phu xe ở phố Hàng Bột, là Thanh, Nga với bà nội và cây hoàng lan trong một làng quê vùng ngoại ô, là cô Tâm hàng xén với lối đường quê quen thuộc trong buổi hoàng hôn…Tất cả những cảnh, những người ấy đều được mô tả bằng một số đường nét đơn sơ, thưa thoáng nhưng vẫn hết sức chân thực…

– Tác phẩm của Thạch Lam vì thế có nhiều yếu tố hiện thực tuy nhân vật không dữ dội như Chí Phèo, lão Hạc của Nam Cao, hay bị đày đọa như chị Dậu của Ngô Tất Tố… Cái riêng, cái độc đáo, cái mạnh của Thạch Lam, chính là ở lòng nhân ái, và vẻ đẹp tâm hồn quán xuyến trong mọi tác phẩm của ông. Nhân vật Thạch Lam, bất luận ở hoàn cảnh nào, vẫn ánh lên trong tâm hồn cái chất nhân ái Việt Nam…Đọc truyện ngắn Thạch Lam rõ ràng ta thấy yêu con người, quý trọng con người hơn. Và cũng từ đó ta thương cảm, nâng niu, chắt gạn từng chút tốt đẹp trong mỗi một con người. 

Phân tích truyện ngắn Hai đứa trẻ của Thạch Lam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘITRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN---------------------------------------------LÊ THANH HẢIPHONG CÁCH NGHỆ THUẬTTRUYỆN NGẮN THẠCH LAMCHUYÊN NGÀNH : VĂN HỌC VIỆT NAMMÃ SỐ: 60 22 34LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌCNgười hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Hà Văn ĐứcHÀ NỘI-2010ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘITRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN-------------------------------------------------LÊ THANH HẢIPHONG CÁCH NGHỆ THUẬTTRUYỆN NGẮN THẠCH LAMLUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌCHÀ NỘI-2010

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong tiến trình phát triển của văn học Việt Nam hiện đại, Thạch Lamchỉ hiện diện chừng non mười năm, nhưng ông vẫn được xem là tác giả vănxuôi có tầm vóc. Những sáng tác của ông khá đa dạng về thể loại: Các tậptruyện ngắn Gió lạnh đầu mùa” (1937); Nắng trong vườn (1938); Sợi tóc(1942); tiểu thuyết Ngày mới (1939); tiểu luận Theo dòng (1941); bút ký HàNội băm sáu phố phường (1943); truyện viết cho thiếu nhi : Quyển sách; Hạtngọc…Trong số đó truyện ngắn chiếm một vị trí quan trọng. Những sáng táccủa ông không chỉ có khẳng định sự nghiệp văn học của một nhà văn mà nócòn có ý nghĩa to lớn đối với việc phát triển của lịch sử văn học nói chung vàthể loại truyện ngắn nói riêng.Nhà văn Thạch Lam có một phong cách riêng “một lối riêng” trong Tự lựcvăn đoàn. Ông cũng là cây bút truyện ngắn hiện đại mà sự độc đáo của phongcách đến nay vẫn đầy sức hấp dẫn. Phong cách độc đáo thể hiện qua nhiều yếutố từ nội dung đến hình thức nghệ thuật. Nghiên cứu phong cách nghệ thuậttruyện ngắn Thạch Lam chúng tôi muốn góp phần tìm ra cái riêng, cái độcđáo trong phong cách nghệ thuật của nhà văn và những đóng góp của nhà văntrong văn học Việt Nam 1930-1945.Từ đó có cơ sở để lí giải những đóng gópcó giá trị và sức sống của văn nghiệp Thạch Lam cùng vị trí xứng đáng củaông trong nền văn học dân tộc.

2. Lịch sử vấn đề

Thạch Lam là nhà văn “có tài nhất trong Tự lực văn đoàn” (Nhất Linh).Ngay khi tập truyện đầu tay của ông ra đời, giới nghiên cứu phê bình đã quantâm chú ý. Tính đến nay đã hơn sáu mươi năm trôi qua, quá trình nghiên cứutìm hiểu văn chương Thạch Lam có lúc rầm rộ sôi nổi, có lúc yên ả lặng lẽ.Các ý kiến đánh giá không khỏi khác nhau, nhưng nhìn chung là thống nhất.12.1 Trước năm 1945Ngay khi tập truyện đầu tay “ Gió lạnh đầu mùa” ra đời, Khái Hưng đãđánh giá rất cao văn phong của Thạch Lam. Với khả năng cảm nhận tinh tếchính xác, Khái Hưng đã chỉ ra các đặc điểm nổi bật nhất, hơn người củaThạch Lam là sự thành thực “Đọc nhiều đoạn văn của Thạch Lam, tôi rùngrợn cả tâm hồn vì sự can đảm”, sự thành thực mà Khái Hưng từng ao ước“nhưng không sao có được”. Ông đánh giá sự can đảm ấy tương đương với sựcan đảm ở Tolstôi. Khái Hưng là người đầu tiên nhận ra nhà văn Thạch Lamlà nhà văn của cảm giác, tư duy nghệ thuật của Thạch Lam là tư duy nghiêngvề cảm giác: “Nếu ta có thể chia ra hai dạng nhà văn: nhà văn thiên về tưtưởng và nhà văn thiên về cảm giác, thì tôi qủa quyết đặt Thạch Lam vàohạng dưới”.Vũ Ngọc Phan trong Nhà văn hiện đại đã có công khảo sát và phân tíchmột cách công phu dọc theo chiều dài sáng tác và phát hiện những nét đặc sắccơ bản của Thạch Lam. Ông vừa nhấn mạnh vào những phát hiện của KháiHưng vừa chỉ ra cụ thể hơn.Theo nhà nghiên cứu, Thạch lam có sở trường làtruyện ngắn. Ông “có một ngòi bút lặng lẽ và điềm tĩnh vô cùng, ngòi bút đóchuyên tả tỉ mỉ những cái rất nhỏ và rất đẹp, những tình cảm, những cảm giáccon con nảy nở và biểu lộ ở đủ các hạng người mà ông tả một cách tinh vi”.Từ Gió đầu mùa đến Sợi tóc, Thạch Lam đã có một bước tiến dài về nghệthuật miêu tả cảm giác, nghệ thuật viết truyện ngắn. Ông nhấn mạnh “ngòi bútThạch Lam ghi cảm giác rất tài tình”, “cảm giác chiếm hẳn một phần quantrọng”; “cảm giác rất nhỏ mà ảnh hưởng của nó đã rất lớn”. Nhà nghiên cứucũng đưa ra những nhận xét về nghệ thuật viết văn của Thạch Lam, “cái lốiviết nhẹ nhàng, kín đáo và xinh tươi trên này thật là một lối văn đặc biệt củaThạch Lam, lối văn rất hợp với những truyện tâm tình”. Tuy nhiên ông cũng2tỏ ra thiếu công bằng khi chê một số truyện là “tầm thường”, “đơn giản”,“nhạt nhẽo và rời rạc” như Nắng trong vườn, Hai đứa trẻ, Đứa con đầulòng, Dưới bóng hoàng lan, Bên kia sông, Người đầm, Bóng người xưaNhân ngày giỗ đầu của nhà văn Thạch Lam, Thế Lữ, người bạn tâm giaocủa ông đã viết rất hay về “Tính cách tạo tác của Thạch Lam”. Bên cạnhnhững hoài niệm về cố nhà văn, Thế Lữ khẳng định: “Không một sáng tác nàocủa Thạch Lam mà không có rất nhiều Thạch Lam trong đó”; “Thạch Lamsống hết cả từng ý văn, từng câu văn anh viết trên giấy”. Cuối cùng ông kếtluận: “Sự thực tâm hồn mà Thạch Lam diễn trong lời của văn chương phứctạp nhiều vẻ, nhưng bao giờ cũng đằm thắm, cũng nhân hậu, cũng nghẹn ngàomột chút lệ thầm kín của tình thương”. Như vậy theo Thế Lữ, ở Thạch Lam,văn chính là người.Nhìn chung trước năm 1945 những bài viết về Thạch Lam đều là nhữnglời tri âm, những cảm nhận tinh tế. Các nhà nghiên cứu đều thống nhất chorằng Thạch Lam có một phong cách riêng trong Tự lực văn đoàn.2.2 Từ 1945 đến năm 1986.Sau năm 1975, những bài nghiên cứu về Thạch Lam không có nhiều.Trong đó đáng chú ý nhất là ý kiến của Nguyễn Tuân trong bài giới thiệuriêng về Thạch lam. Nhà văn nổi tiếng và tài hoa này đã giành cho Thạch Lamnhững lời thật trân trọng. Ông rất khâm phục nghệ thuật viết truyện của ThạchLam. Ông cho rằng “ Thạch Lam hay đi vào khám phá những cảnh ngộ tráinghịch mà đồng thời cũng là đi sâu vào những tâm trạng, tâm tình, cảm xúc,cảm giác”. Nhà văn đánh giá cao cách bố cục, kết cấu, giọng điệu, ngôn ngữcách tả người tả việc …Ông chỉ ra một số truyện không nặng về cốt truyện mà“nặng về biểu hiện mặt bên trong của suy nghĩ hơn là diễn tả cái bênngoài”.Và “ Bằng sáng tác văn học Thạch Lam đã làm cho Tiếng Việt gọn ghẽđi, co duỗi thêm, mềm mại và tươi đậm hơn. Thạch Lam có đem sinh sắc vào3tiếng ta”. Theo Nguyễn Tuân, đây là công lao lớn nhất của Thạch Lam đối vớinền văn xuôi nước nhà. So với Vũ Ngọc Phan, ông đã có bước tiến đáng kểkhi nhìn lại và nhìn đúng giá trị văn chương ở một số truyện thuộc loại“truyện không có chuyện”, đã bị nhà nghiên cứu chê là tầm thường nhạt nhẽonhư Hai đứa trẻ, Dưới bóng hoàng lan. Tuy vậy, đôi chỗ ông cũng hơi khiêncưỡng, cực đoan khi đánh giá những truyện như Nhà mẹ Lê, Người đầm…Trong hai thập kỷ sáu mươi và bảy mươi, việc nghiên cứu Thạch Lam rơivào im lặng dè dặt. Ở miền Bắc, trong khi Tự lực văn đoàn hầu như khôngđược nhắc đến, có một số tác giả như Vũ Đức Phúc, Nguyễn Đức Đàn, Lê ThịĐức Hạnh, Hà Minh Đức…đã có một vài bài báo đăng trên các báo và các tạpchí chuyện ngành. Phần lớn các ý kiến chỉ dừng lại ở việc đánh giá tư tưởng,lập trường quan điểm của nhà văn mà ít chú ý đến nghệ thuật viết văn của ông.Tuy vậy những sáng tác của Thạch Lam vẫn được xem xét với thái độ trântrọng (mặc dù dè dặt), thậm chí ông được xem là hiện tượng rất đặc biệt, táchra khỏi Tự lực văn đoàn. Nhìn chung những ý kiến đánh giá ở giai đoạn nàykhông có phát hiện gì mới đóng góp vào việc nghiên cứu Thạch Lam và vănnghiệp của ông.Ở miền Nam, trong thời gian này, giới sáng tác phê bình văn học đã đưara hai tạp chí chuyên về Thạch Lam: Nguyệt san Văn số 36 (ra ngày15.6.1965) và tạp chí Giao điểm (số ra 12.12.1971). Phần lớn bài viết ở haitạp chí này là những hồi kí của bạn bè và người thân viết về Thạch Lam, songcũng có bài đi sâu vào tìm hiểu những nét đặc sắc của văn chương ThạchLam. Có thể kể tới các bài viết như: Thời của Thạch Lam của DươngNghiêm Mậu; Thạch Lam: những lời thủ thỉ của truyện ngắn của ĐàoTrường Phúc; Hương thơm và nỗi u hoài của Nguyễn Nhật Duật; ThạchLam tiểu thuyết gia của Huỳnh Phan Anh… Đây là những bài viết đã đi thẳngvào văn bản để tìm kiếm những nét đặc sắc, độc đáo của tác phẩm Thạch Lam,4nhờ vậy mà không ít những nhận xét đều có tính thuyết phục. Tuy nhiênnhững bài viết này chỉ mang tính phát hiện, gợi mở một số nét độc đáo vềphong cách nghệ thuật của Thạch Lam. Chúng chưa có tầm vóc như một côngtrình nghiên cứu thực sự.Trong suốt hơn 40 năm giới phê bình, nghiên cứu vẫn chưa có mộtchuyên luận hay một tiểu luận nào thực sự đi sâu vào xem xét, nghiên cứu vềThạch Lam một cách đầy đủ.2.3 Từ những năm 1986 đến nay.Bắt đầu những năm tám mươi, hoà chung không khí đổi mới của văn học,việc đánh giá về vai trò và vị trí của Tự lực văn đoàn và việc nghiên cứuThạch Lam dần trở lại sôi nổi.Trong lời giới thiệu về Gió đầu mùa (Từ điển văn học, Tập I; 1988),Nguyễn Phương Chi và Nguyễn Hụê Chi đã phát hiện ra những hai yếu tốhiện thực và thi vị “đan cài xen kẽ với nhau” trong truyện ngắn Thạch Lam.Thạch Lam “thuộc số những nhà văn có khả năng đi sâu khai thác thế giới nộitâm nhân vật một cách tinh tế và phát hiện được trong những cái bình thườngnhững điều sâu xa thầm kín”. Gió đầu mùa là tập truyện ngắn đầu tiên songcũng là tập truyện ngắn bộc lộ rõ phong cách già dặn và điêu luyện của ThạchLam. Cũng trong tập truyện ngắn này thì chúng ta có thể thấy một Thạch Lamvới phong cách nhẹ nhàng, rất riêng so với các nhà văn trong Tự lực văn đoàn.Nguyễn Hoàng Khung trong mục Thạch Lam (Từ điển văn học. Tập II,1988) đã khẳng định thêm một lần nữa khuynh hướng đi vào thế giới bêntrong của Thạch Lam. Tác giả cũng cho rằng: “Văn của ông giản dị, trongsáng nhiều khi nhẹ mà sâu sắc thâm trầm. Dường như ông là người đầu tiênbiết khai thác chất thơ trong đời sống hàng ngày”. Về mặt phong cách nghệthuật nhà nghiên cứu nhận xét “ Truyện của Thạch Lam xa lạ với mọi thứ hấp5dẫn bề ngoài, nhiều truyện dường như không có cốt truyện, song vãn có sứclôi cuốn riêng” [10. tr 347]Trong Tuyển tập Thạch Lam(1988), Phong Lê viết lời giới thiệu khá dàydặn. Đặt Thạch Lam trong Tự lực văn đoàn, nhà nghiên cứu đã xem xét truyệnngắn Thạch Lam “ở giá trị hiện thực trên một số cảnh đời, ở tình thương vàlòng trân trọng người nghèo, ở ý vị và màu sắc dân tộc, mà Thạch Lam khôngnặng vì những chữ dùng to tát, hoặc những cấu trúc gáp gáp, vội vàng. Câuchữ chỉ cần đủ cho phô diễn, và ôm sát những cảnh ngộ, những tâm trạng cầnphô diễn”. Câu văn của Thạch Lam “mềm mại, uyển chuyển, giàu hình ảnh,nhạc điệu mà không mất đi vẻ giản dị, tinh gọn, không thừa thãi lời, chữ,không làm duyên dáng một cách uốn éo, cầu kỳ”. Tóm lại, Phong Lê đã khẳngđịnh Thạch Lam có “ những đóng góp cho câu văn xuôi Tiếng Việt giữ đượcvẻ đẹp riêng tươi đậm và lâu bền của nó” [17. tr 28]Tác giả Nguyễn Hoàng Khung trong Lời giới thiệu văn xuôi lãng mạnViệt nam 1930-1945 (1989) tiếp tục đưa ra những nhận xét xác đáng về nghệthuật, về phong cách giàu chất nhân bản, chất thơ của truyện ngắn Thạch Lam.Theo ông “nhiều truyện ngắn Thạch Lam không có truyện mà man mác nhưmột bài thơ”; “ngòi bút giản dị tinh tế lạ thường, ngôn ngữ đặc biệt trongsáng đầy chất thơ…”… Thạch Lam đã góp phần nâng cao trình độ truyệnngắn Việt Nam lên một bước mới.Trong luận án PTS của Trần Ngọc Dung (1992) với đề tài “Ba phongcách văn học Việt Nam thời kỳ đầu những năm 1930 đến 1945: NguyễnCông Hoan, Thạch Lam, Nam Cao” cho rằng: Thạch Lam đã xây dựngnhững tình huống trữ tình với nhiều cách thức khác nhau; kết câu truyện “nóichung đơn giản”. “kết cấu dựa theo tính chất và diễn biến tâm trạng của nhânvật”. Thạch Lam có “giọng điệu trần thuật nhỏ nhẹ, dịu dàng, chậm rãi.”.6“Truyện của Thạch Lam là tiếng nói trữ tình, chủ yếu diễn tả những tình cảm,cảm xúc tinh vi, tế nhị của con người”Các tác giả cuốn Tác giả văn học Việt Nam tập II (1993) cho rằng “ Phầnlớn truyện của Thạch Lam thuộc loại truyện không có chuyện. Mỗi truyện làmột tâm tình, một tâm trạng, nghĩa là một bài thơ trữ tình” [24.tr 118]Năm 1995, kỉ yếu Hội thảo khoa học kỷ niệm năm mươi năm ngày mấtcủa Thạch Lam do Viện Văn học tổ chức được xuất bản với tên gọi ThạchLam văn chương và cái đẹp. Với hơn ba mươi bài viết của nhiều nhà nghiêncứu có uy tín, truyện ngắn Thạch Lam được tiếp cận từ “một cái nhìn xã hộivà con người”, “văn chương và cái đẹp”, từ “thi pháp và thể loại”.Năm 2001, cuốn Thạch Lam về tác gia và tác phẩm do hai tác giả VũTuấn Anh và Lê Dục Tú đã tuyển chọn, giới thiệu và tập hợp phần lớn các bàinghiên cứu về Thạch Lam từ cuối những năm 1930 đến nay, cung cấp nhữngtài liệu cần thiết về cuộc đời và sự nghiệp của Thạch Lam. Sự xuất hiện củatác phẩm đã chứng tỏ việc nghiên cứu Thạch Lam và những sáng tác của ôngđã có một bước tiến dài, và Thạch Lam đã được xếp vào hàng những nhà vănlớn trong tiến trình của nền văn học Việt Nam.Trong những năm gần đây, vận dụng lí thuyết về thi pháp học, nhiều luậnán tiến sĩ, luận văn thạc sĩ đã có những khám phá về những sáng tác củaThạch Lam ở mọi phương diện. Luận án tiến sĩ của Phạm Thị Thu Hương(1995) khẳng định ngôn ngữ của Thạch Lam tập trung diễn tả tâm trạng cảmgiác trên nhiều cấp độ. Thuộc thể loại truyện ngắn trữ tình, nên truyện của ôngcó cách miêu tả hoà hợp giữa nội tâm và ngoại cảnh và kết cấu theo dòng tâmtrạng nhân vật. Luận án tiến sĩ của Nguyễn Thành Thi (2000) nghiên cứu khásâu sắc về phong cách văn xuôi nghệ thuật của Thạch Lam. Theo tác giảnhững yếu tố như cốt truyện, kết cấu, tình huống, được nhà văn sáng tạo đểkhắc họa nhân vật. Ngôn ngữ văn xuôi nghệ thuật của Thạch Lam là “ Ngôn7ngữ của đời sống và của tâm hồn. Nét nổi bật ở đây là tính hiện đại và sức tậptrung gợi tả cảm giác”Luận văn thạc sĩ phải kể đến: Thi pháp truyện ngắn Thạch Lam, củaNguyễn Bích Thảo; Thạch Lam từ quan niệm nghệ thuật đến sáng tác củaNguyễn Thị Thuý; Thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn Thạch Lam củaVũ Thị Mỹ Hạnh; Hình tựơng nhân vật nữ trong truyện ngắn của ThạchLam của Hà Thuý Nga, Phong cách nghệ thuật Thạch Lam của Võ ThịHồng Thu, Quan niệm nghệ thuật của Thạch Lam của Đào Thị Yến…Nhìnchung các luận văn trên khác nhau về góc nhìn, quy mô nghiên cứu, nhưngtrực tiếp hay gián tiếp đều góp một tiếng nói có ý nghĩa cho việc nghiên cứuphong cách nghệ thuật truyện ngắn của Thạch Lam.Bên cạnh đó trong những năm qua các trường Đại học tổng hợp, trườngĐại học sư phạm trong cả nước đã có nhiều giáo trình nghiên cứu, giảng dạycho sinh viên khoa văn.Tóm lại việc xem xét kết quả nghiên cứu trong hơn sáu mươi năm “tìmkiếm Thạch Lam” có thể rút ra những ý kiến đã được thống nhất như sau:Nhà văn Thạch Lam đứng giữa ranh giới văn học hiện thực và văn họclãng mạn. Ông có sở trường về truyện ngắn, đặc biệt là truyện ngắn trữ tình vàcó khả năng diễn tả những cảm xúc kỳ diệu trong tâm hồn con người.Truyện ngắn của Thạch Lam ít hành động, vài trò của tất cả các yếu tố,ngôn ngữ, cốt truyện, kết cấu, lời văn, giọng điệu, hệ thống nhân vật đã gópphần làm nên một Thạch Lam rất riêng, đặc sắc so với Tự lực văn đoàn.Tuy nhiên những ý kiến đó mới chỉ dừng lại ở việc nhận xét về các đặcđiểm nghệ thuật có ý nghĩa góp phần làm đầy đặn thêm nội dung. Đồng thờicũng chưa có một đề tài nào đi sâu vào nghiên cứu phong cách nghệ thuậttruyện ngắn của Thạch Lam một cách sâu sắc và cụ thể. Chính vì vậy màtrong luận văn này chúng tôi sẽ kế thừa và phát huy những nghiên cứu của8những người đi trước, đồng thời cũng tránh sự trùng lặp trong nghiên cứuchúng tôi đã chọn đề tài : Phong cách nghệ thuật truỵên ngắn Thạch Lam,để góp thêm một tiếng nói khiêm nhường bổ sung vào chỗ khiếm khuyết đó.3. Mục đích nghiên cứuTrong khuôn khổ của luận văn này chúng tôi đặt ra những mục đích sau:-Khảo sát toàn bộ những bài tiểu luận phê bình về Thạch Lam, để thấy đượcvị trí vai trò của nhà văn trong Tự lực văn đoàn. Khảo sát toàn bộ truyện ngắncủa Thạch Lam để nghiên cứu, tìm ra những nét đặc sắc về phong cách nghệthuật của nhà văn. Từ đó cũng hiểu được quá trình sáng tạo nghệ thuật của nhàvăn, thấy được nét độc đáo trong phong cách nghệ thuật qua những tác phẩmcủa ông. Mặt khác luận văn cũng lí giải cho sự thành công, và sức sống củavăn nghiệp Thạch Lam cùng vị trí của ông trong tiến trình văn học Việt Nam.-So sánh đối chiếu phong cách nghệ thuật truyện ngắn Thạch Lam vớiphong cách nghệ thuật của các nhà văn đương thời để thấy được nét riêng biệttrong phong cách của ông - một nhà văn với phong cách nhẹ nhàng mà thấmđượm tình người.4. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu.4.1 Đối tượng nghiên cứu.-Lý thuyết về phong cách nghệ thuật .-Phong cách nghệ thuật truyện ngắn Thạch Lam-Khảo sát những tác phẩm truyện ngắn của nhà văn Thạch Lam để thấyđược nét riêng biệt ,đặc sắc trong phong cách nghệ thuật truyện ngắn ThạchLam4.2 phương pháp nghiên cứuPhương pháp nghiên cứu lịch sử, phương pháp loại hìnhPhương pháp nghiên từ góc nhìn thi pháp họcPhương pháp phân tích tổng hợp9Phương pháp so sách đối chiếu , đây là phương pháp quan trọng nhằmxử lí kết quả thống kê, phân loại, đi đến nhận xét đánh giá đối chiếu phongcách nghệ thuật của Thạch Lam với các nhà văn đương thời.5. Kết cấu của luận vănLuận văn gồm 4 chương.Chương 1 : Phong cách nghệ thuật và hành trình sáng tác của ThạchLamChương 2 : Những kiểu nhân vật trong truyện ngắn Thạch LamChương 3 : Không gian -thời gian nghệ thuật truyện ngắn Thạch LamChương 4 : Ngôn ngữ và giọng điệu trong tác phẩm truyện ngắn ThạchLam.

10 PHẦN NỘI DUNG

Chương 1 PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦATHẠCH LAM

1. 1 Khái niệm phong cách nghệ thuật nhà vănMặc dù xuất hiện từ rất sớm nhưng đến nay, phong cách vẫn là một kháiniệm rộng và đa nghĩa. Hiện nay đang tồn tại một số lượng rất lớn định nghĩakhác nhau về phong cách, mỗi một định nghĩa đều đem đến cho người nghiêncứu những cách tiếp cận khác nhau.Trong khoa nghiên cứu văn học, người ta thường dùng thuật ngữ phongcách để xác định đặc trưng phẩm chất của các hiện tượng: tác phẩm văn học,nhà văn, trào lưu hay trường phái văn học. Nhiều nhất là khái niệm phongcách nghệ thuật nhà văn. Có những nhà nghiên cứu văn học tiếp cận phongcách học từ phía ngôn ngữ học,có người lại đưa vào phong cách cả tư tưởng,đề tài, tính cách và ngôn ngữ hay cũng có người xem, phong cách là sự thốngnhất hữu cơ của tất cả các thành tố tạo nên tác phẩm văn học.Việc nghiên cứu phong cách nhà văn là một trong những vấn đề lí luận đãvà đang gây nhiều tranh cãi, không chỉ ở Liên Xô cũ mà còn ở nhiều nướckhác trên thế giới. Có thể kể ra một số những nhà nghiên cứu đã trở nên quenthuộc với độc giả Việt Nam như: Khrachenko M.V; Tritrerin A.V; TimôphêepL.I; Paxpelop G.N; Xôlôkhốp A.N…ở Việt Nam, cũng có một số nhà nghiêncứu bàn sâu về vấn đề phong cách như: Nguyễn Đăng Mạnh, Lê Đình Ky,Phan Cự Đệ, Phan Ngọc…với nhiều công trình nghiên cứu có giá trị.Trong thời kỳ hiện đại, dưới quan điểm của các nhà nghiên cứu vănhọc, phong cách được xem như một phạm trù thẩm mỹ, một hiện tượng vănhọc nghệ thuật, bao gồm trong đó tất cả sự đa dạng và phức tạp của nó. Phongcách giờ đây được nghiên cứu trong mối quan hệ với tư tưởng, với nhà văn,11với thời đại hay “giữa quá trình phong cách và truyền thống phong cách” giữa“phong cách, phương pháp, cuộc sống” hay giữa “cốt truyện và phongcách”… Phổ biến nhất, phong cách được hiểu theo 2 cách : thứ nhất, phongcách là tính cá thể hoặc tính độc đáo; thứ hai phong cách là hệ thống cácphương tiện biểu đạt, là hình thức nghệ thuật được xem xét trong quy luật vàcác nguyên tắc hài hoà. Qua các tài liệu bàn về lí thuyết phong cách, chúngtôi thấy nổi bật lên ba vấn đề sau đây:1 .1 Phong cách nghệ thuật nhà văn ;là sự thống nhất các đặc tính vốn có củatất cả các tác phẩm của nhà văn đó. Trong thực tế cho thấy, phong cách vừacó mặt thống nhất, vừa có mặt đa dạng. Phong cách là một cái gì đó rất chungmà không trừu tượng, có thể thâu tóm tất cả nhưng lại là hình ảnh sinh độngcủa nhà văn, là thần thái là linh hồn của tác phẩm nhưng cũng là tâm trạng,cách nhìn, giọng điệu, nụ cười quen thuộc của người nghệ sĩ. Cho nên, xácđịnh phong cách nếu chỉ sa vào phân tích những chi tiết, những yếu tố riêng rẽthì không hình dung được phong cách. Ngược lại, nếu tìm hiểu phong cách màchỉ tập trung vào một vài nét thống nhất nào đó thì cuối cùng không nói đượcmột điều gì về phong cách.Vì vậy, nói đến phong cách trước hết phải nói đến tính thống nhất của nónhư một chỉnh thể nghệ thuật. Ở một nhà văn lớn, sự thống nhất về phongcách được thấy rõ ở hàng loạt các tác phẩm. Điều đó có nghĩa là, chúng ta cóthể nhận ra phong cách của nhà văn khi đã biết từ trước qua các tác phẩm kháccủa ông ta. Phong cách là sự thống nhất cuối cùng các yếu tố trong tác phẩmtừ đề tài, chủ đề, kết cấu, hình tượng, giọng điệu…1 .2 Phong cách là khái niệm bao gồm cả hình thức nội dung và nghệ thuật.Nói phong cách là nói phẩm chất thẩm mỹ của tác phẩm văn học, nói tớinhững sáng tạo độc đáo của nhà văn theo quy luật cái đẹp trong đó có mangdấu ấn dân tộc và thời đại. Bởi vậy phong cách trước hết thể hiện ở hình thức12nghệ thuật. Nhưng nếu như không nắm được tính độc đáo của nhà văn và tácphẩm nghệ thuật thì cũng khó quan niệm được phong cách một cách sâu sắc.Nhà văn Nguyễn Đăng Mạnh đã nói “Không tìm ra cơ sở tư tưởng của phongcách thì không phát hiện ra quy luật nghệ thuật và tính thống nhất bên trongcủa phong cách”[21, tr.76 ].Phong cách có thể nói rõ hơn ở nội dung tư tưởng hoặc đậm nét hơn ởhình thức nghệ thuật. Tuy nhiên, trên cơ sở thống nhất biện chứng giữa nộidung và hình thức, một phong cách thiên về nội dung vẫn có liên quan đếnhình thức nghệ thuật và một phong cách thiên về hình thức vẫn có gốc rễ ở nộidung. Như vậy khi nói đến phong cách phải nói đến sự thống nhất giữa hìnhthức và nội dung, tư tưởng và nghệ thuật “Phong cách liên hệ hình thức vớinội dung, cái biểu đạt với cái được biểu đạt. Phòng cách là chất liệu nghệthuật trong đó được thể hiện tư tưởng của người nghệ sĩ. Chính ở đây bộ lộ sựphụ thuộc của phong cách vào tư duy hình tượng, thế giới quan”(XôkôlốpA.N). Như vậy phong cách nghệ thuật biểu hiện cả trong nội dung và hìnhthức, tạo được một chỉnh thể hoàn chỉnh và bền vững, thể hiện được cả tínhsáng tạo của nhà văn.1 .3 Phong cách nghệ thuật tập trung trong những đặc điểm mang giá trịphẩm chất nghệ thuật cao, được kết tinh trong sự sáng tạo của nhà văn. Nóiđến phong cách là nói đến tính độc đáo của phẩm chất thẩm mĩ - nghĩa là phảiđem lại cho người đọc một sự hưởng thụ thẩm mĩ khiến cho họ tìm thấy sựkhác biệt giữa tài năng này với tài năng khác. Đó là một sự khó khăn đối vớiquá trình sáng tạo của nhà văn. Chính vì thế không phải nhà văn nào cũng cóphong cách, mặc dù xét cho cùng, nhà văn nào cũng có đặc điểm riêng. Đặcđiểm mờ nhạt thì chưa thể có ý nghĩa gì với nghệ thuật phải là chỗ độc đáokhông thể thay thể được mới làm nên phong cách của nhà văn. Chỉ cần có sựlặp đi lặp lại trong sáng tác nghệ thuật đã được gọi là đặc điểm, nhưng phong13cách phải lặp đi lặp lại một cách đổi mới, phải là những sáng tạo có giá trịbền vững, không bị phai mờ.Mỗi một nhà văn đều có ít nhiều những đặc điểm riêng trong sáng tác,nhưng những đặc điểm ấy phải phát triển đến một trình độ nghệ thuật nào đóvà hợp thành một chỉnh thể thống nhất, độc đáo và bền vững thì mới trở thànhphong cách. Cho nên, quá trình khẳng định phong cách của một nhà văn làquá trình tu dưỡng nghệ thuật, quá trình nhà văn tự tìm hiểu chỗ mạnh, chỗyếu và bản sắc của mình. Có thể nói, phong cách là dấu hiệu trưởng thành củamột nhà văn, hơn thế nữa nó phát triển nở rộ thì đó là bằng chứng của một nềnvăn học đang phát triển và trưởng thành.Phong cách nghệ thuật độc đáo giúp cho sáng tác của người nghệ sĩ cóđược bản sắc riêng. Chính cái mới lạ cái độc đáo trong phong cách nghệ thuậtgiúp cho tác phẩm văn chương lay động được lòng người, tạo cho bạn đọchứng thú khi đọc tác phẩm. Phong cách nghệ thuật riêng độc đáo cũng là yếutố mới lạ kích thích bạn đọc, như cái duyên để họ bị cuốn hút bởi giọng văn,một bút pháp, hay bị ám ảnh bởi hình tượng nghệ thuật nào đó, để rồi cáigiọng văn, hình tượng nghệ thuật đó sống mãi trong tâm hồn người đọc.Tóm lại xung quanh khái niệm phong cách nghệ thuật nhà văn, có nhiềuvấn đề đang cần phải bàn luận. Tuy nhiên để có một khái niệm thích đáng choviệc giải quyết vấn đề của luận văn, chúng tôi xác định nội hàm khái niệmphong cách nghệ thuật như sau:-Nói đến phong cách nghệ thuật của nhà văn, trước hết phải nói đến tínhthống nhất của nó được bộc lộ ở hàng loạt các tác phẩm và thể hiện ở mọibình diện, từ đề tài, chủ đề, kết cấu, hình tượng, giọng văn, ngôn ngữ và mọichi tiết khác của tác phẩm.-Nói phong cách là nói phẩm chất thẩm mĩ của tác phẩm văn học, nói tớinhững sáng tạo độc đáo của nhà văn theo quy luật của cái đẹp, điều đó được14lặp đi lặp lại một cách có hệ thống, tạo được một chỉnh thể hoàn chỉnh vàbền vững, thể hiện được cá tính sáng tạo của nhà văn.- Phong cách trước hết thể hiện ở hình thức nghệ thuật của tác phẩm, nhưngnếu không nắm được tính độc đáo của tư tưởng nhà văn và tác phẩm, ở đâylà tư tưởng - nghệ thuật thì cũng không quan niệm phong cách được mộtcách sâu sắc. Như vậy phong cách là khái niệm bao gồm cả nội dung lẫnhình thức nghệ thuật, tuy nhiên, phong cách thể hiện một cách cụ thể nhất,rõ rệt nhất ở hình thức nghệ thuật.1.2 Khái niệm truyện ngắn.Với khái niệm Truyện ngắn, việc xác lập lại một khái niệm cũng là vấnđề không dễ “Thật ra thì cho đến bây giờ cũng chưa có ai tìm ra được mộtkhái niệm thật chuẩn về tiểu thuyết hay truyện ngắn” [46, tr. 20 ], bởi truyệnngắn cũng như tiểu thuyết luôn biến chuyển.Truyện ngắn có nguồn gốc tiếng Italia, novella có nghĩa đầu tiên là “cáitin”, “một chuyện mới lạ” (Tiếng Pháp; Nouvelle, tiếng Anh short story,tiếng Trung Quốc; Đoản thiên tiểu thuyết). Trước đến nay có rất nhiều cáchđịnh nghĩa khác nhau về thể loại truyện ngắn ở khắp các châu lục. Nhà thơĐức, Gớt, xác định Novella là “là một câu chuyện lạ đang xảy ra làm takinh ngạc” [35 tr,11 ]. Nhà văn K. Pauxtôpxki (Nga) cho rằng: “Thực chấttruyện ngắn là gi? Tôi nghĩ truyện ngắn là một truyện ngắn gọn trong đócái không bình thường hiện ra như một cái gì đó bình thường” [35 ,tr16]. D.Grônôpxki trong sách Đọc truyện ngắn viết “Truyện ngắn là một thể loạimuôn hình, muôn vẻ, biến đổi không cùng. Nó là một vật biến hoá như quảchanh của Lọ Lem. Biến hoá về kiểu loại: tình cảm, trào phúng, kỳ ảo,hướng về biến cố thật hay tưởng tượng, hiên thực hoặc phóng túng. Biếnhoá về nội dung: thay đổi vô cùng tận…Trong thế giới của truyện ngắn, cái15gì cũng thành biến cố, thậm chí sự thiếu vắng tình tiết, diện biến cũng gâyhiệu quả, vì nó làm cho sự chờ đợi bị hẫng hụt” [35 , tr.12 ].Như vậy qua các tài liệu hiện hành và ý kiến của nhiều nhà nghiên cứu,phê bình và các nhà văn chúng tôi thấy truyện ngắn là một khái niệm rất khóxác định cả về phương diện nội dung và hình thức. Lí luận về truyện ngắntrở nên phong phú hơn nhờ ý kiến, kinh nghiệm của các nhà sáng tác từnhững Sêkhốp, Môom Môham, E.Hêminuê, An-tô-nôp.. ở nước ngoài, đếnnhững Nguyễn Công Hoan, Bùi Hiển, Nguyễn Minh Châu, Nguyên Ngọc,Nguyễn Kiên… ở nước ta.Tuy nhiên, qua các tài liệu viết về truyện ngắn mà chúng tôi tiếp cậnđược, chúng tôi thấy ý kiến của các nhà lí luận nhất là ý kiến của các nhàsáng tác quả là có nhiều điểm không thống nhất, đặc biệt khi so sánh truyệnngắn và tiểu thuyết về tính chất (chứ không phải độ ngắn dài)-một vấn đềthen chốt để xác định thể loại truyện ngắn. Chẳng hạn nhiều ý kiến chorằng, so với tiểu thuyết, truyện ngắn thường đề cập đến những vấn đề cótính thời sự nóng hổi và thuộc về vấn đề đời sống hàng ngày của con người,nội dung truyện ngắn đơn giản hơn, thường chỉ có một chủ đề, ít nhân vậthơn, cốt truyện ít phức tạp, thường chỉ là một lát cắt, một khúc, hay mộtkhoảnh khắc nào đó của cuộc đời nhân vật…Mặc dù chưa đi đến thống nhất về định nghĩa nhưng phần lớn các nhàvăn và các nhà nghiên cứu đều đồng ý cho rằng, truyện ngắn là một hìnhthức tự sự cỡ nhỏ, tập trung mô tả một mảnh cuộc sống, một vài biến cốtrong đời sống nhân vật, biểu hiện một mặt nào đó của tính cách nhân vật,một khía cạnh nào đó của xã hội. Truyện ngắn có tính quy định về dunglượng, cốt truyện, nghệ thuật xây dựng và khắc họa tính cách nhân vật cũngnhư nhiều đặc điểm khác về thời gian, không gian, biến cố, chi tiết nghệthuật.16Trong phạm vi đề tài nghiên cứu của luận văn này, chúng tôi không có ýđi tìm một định nghĩa chuẩn về thể loại truyện ngắn cũng như không cótham vọng xây dựng khung đặc điểm về thể loại văn học này. Như vậy đểkhảo sát về truyện ngắn không nhất thiết phải có một định nghĩa về truyệnngắn tương ứng với mọi trường hợp trong thực tế văn học. Điều quan trọnglà xác định đâu là những bình diện quan trọng nhất xét về thể loại truyệnngắn mà các phong cách truyện ngắn khác nhau đều bộc lộ những đặc trưngcơ bản. Những bình diện này, một mặt phải là chung cho các loại truyệnngắn, hay nó là những “linh kiện” không thể thiếu của cơ chế truyện ngắn,đồng thời là nơi mà các phong cách truyện ngắn khác thể hiện những sángtạo độc đáo nhất.Do vậy, xuất phát từ việc tìm hiểu phong cách nghệ thuật nhà văn dướigóc độ thể loại nên chúng tôi tập trung vào những bình diện cơ bản sau củatruyện ngắn để tìm hiểu về phong cách nghệ thuật nhà văn:-Khuynh hướng tư tưởng nghệ thuật: cảm quan về thế giới và con người-Sự sáng tạo tình huống truyện-Kết thúc truyện, cách mở đầu, kết thúc-Nhân vật truyện-Nghệ thuật trần thuật-Ngôn ngữMặc dù 6 bình diện trên đây chưa bao quát được đầy đủ các vấn đề củaphong cách truyện ngắn, nhưng đó là 6 bình diện cơ bản nhất, mà trongkhuôn khổ của luận văn, cần xác định và tìm hiểu. Bên cạch đó không phảimột phong cách nhà văn nào cũng có những sáng tạo độc đáo ở cả 6 bìnhdiện trên. Chính vì vậy mà trong giới hạn của đề tài sẽ đi phân tích bám vàocác bình diện của phong cách nghệ thuật truyện ngắn, dựa vào đặc điểm củamỗi tác phẩm, trong những giai đoạn sáng tác nhất định.171. 3. Hành trình sáng tác của nhà văn Thạch Lam.1. 3.1. Con người và sự nghiệp văn chương của Thạch Lam.Thạch Lam là nhà văn đã trở nên thân thiết với bao thế hệ bạn đọc, từkhi ra đời cho đến ngày hôm nay. Mặc dù nhà văn đã qua đời khi tuổi còn rấttrẻ. Ông mắc bệnh lao và mất khi tuổi 32 (1942) cái tuổi mà tài năng đang đếnđộ chín và nổ rộ và để lại cho bạn bè niềm thương tiếc về một tài nghệ vănchương. Dù thời gian cầm bút trong khoảng mười năm nhưng Thạch Lam đãđể lại cho đời những áng văn chương mà cho đến nay vẫn còn sự hấp dẫn vớibạn đọc. Đó là những trang truyện ngắn giàu chất trữ tình, giàu tình yêuthương, đẹp đẽ và thấm đượm tình người.Thạch Lam sinh ngày 7/7/1910 tại ấp Thái Hà- Hà Nội. Khi mới sinh đặttên là Nguyễn Tường Sáu, đến khi đi học tại trường huyện Cẩm Giàng thì khaisinh lại là Nguyễn Tường Vinh. Năm mười lăm tuổi vì cần thêm tuổi để thivượt cấp ông lại khai sinh lại và lấy tên là Nguyễn Tường Lân và cái tên đógiữ nguyên cho đến khi nhà văn qua đời. Ngoài bút hiệu Thạch Lam ông cònmột số bút danh khác như Việt Sinh, Thiện Sĩ.Cha Thạch Lam là cụ Nguyễn Tường Nhu quê ở làng Cẩm Phổ, Hội An(Quảng Nam). Ông nội Thạch Lam nguyên là tri huyện Cẩm Giàng (HảiDương), trong thời gian làm quan đã cùng một người đồng sự trở thành thônggia. Ông Nguyễn Tường Nhu thành thân với con gái của ông Lê QuangThuận là bà Lê Thị Sâm, sinh hạ đựơc bảy anh em và Thạch Lam là con thứsáu.Tuổi thơ Thạch Lam sống ở quê ngoại phố huyện Cẩm Giàng, HảiDương. Cả thời thơ ấu của ông gắn liền với phố huyện nhỏ bé này và cũng từnhững kỷ niệm này mà nhà văn đã đưa vào trang văn của mình những truyệnngắn thành công. Và Cẩm Giàng là quê hương văn học của ông18Trong gia đình của Thạch Lam có bảy anh em nhưng chỉ có một chị gáiduy nhất là Nguyễn Thị Thế. Chị ở nhà lo nội trợ còn sáu anh em đều đượchọc hành tử tế và đỗ đạt cao. Anh cả của Thạch Lam là Nguyễn Tường Thụy(1903) là chuyên viên cao cấp của ngành Bưu điện. Anh thứ hai là NguyễnTường Cẩm (1904) là kĩ sư canh nông. Ông Cẩm là người sau nay giữ chứcquản trị cho các cơ sở văn hóa của Tự lực văn đoàn. Anh trai thứ ba làNguyễn Tường Tam (1905) có bút danh là Nhất Linh, là người sáng lập ra Tựlực văn đoàn và tuần báo Phong Hóa, Ngày Nay...Nguyễn Tường Long (1907)là anh thứ tư, có bút danh là Hoàng Đạo, Tứ Ly cũng là thành viên của nhómTự lực văn đoàn. người thứ năm là Nguyễn Thị Thế (1909) là mẹ của nhà vănThế Uyên tác giả của những hồi kí viết về gia đình Nguyễn Tường. ThạchLam là con thứ sáu và người em út của nhà văn là bác sĩ Nguyễn Tường Bách.Tên của bảy anh em nhà Thạch Lam được đặt theo bộ chữ “ Thụy CẩmTam Long Vinh Bách Thế”, có nghĩa là ba con rồng bằng ngọc làm đẹp vinhhiển cho đời.Trong số bảy anh em thì “Thạch Lam là người thông minh nhất nhà” đólà lời nhận xét của chị gái nhà văn. Nhưng cuộc đời nhà văn lại không suônsẻ, luôn gặp những bất trắc, những trở ngại trong cuộc đời, từ việc công danhcho đến gia đình. Năm lên bảy tuổi thì cha mất (khi đang làm việc tại tòa côngsứ bên Lào). Gia đình bắt đầu lâm vào cảnh khó khăn. Mẹ nhà văn đã phảingược xuôi đủ nghề để kiếm sống nuôi các anh em ăn học. Các anh củaThạch Lam đi học trên Hà Nội thỉnh thoảng mới về, ở nhà chỉ có hai chị em(nhà văn và chi gái) trông quán hàng tạp hóa cho me. Những kỉ niệm êm đềmthời thơ ấu cùng người chị gái bên phố chợ Cẩm Giàng đã theo nhà văn vàonhững câu truyện của ông sau này như: Gió lạnh đầu mùa, Hai đứa trẻ...Khi nhà văn lên mười lăm tuổi ông làm lại giấy khai sinh, tăng tuổi đểvào học trường Canh Nông (Tuyên Quang) và thi đỗ vào trường Cao Đẳng19tiểu học. Sau một thời gian gia đình rời khỏi phố huyện Cẩm Giàng lên HàNội, ông thôi không theo học trường Canh Nông và quyết định theo họctrường Albert Sarraut để thi tú tài. Đỗ tú tài một phần, ông không học tiếp nữamà quay về học với các anh trai tại nhà. Có một thời gian ông theo HoàngĐạo vào Sài Gòn ở với người anh thứ hai là Nguyễn Tường Cẩm đang làm SởCanh nông. Sau đó khoảng hai năm khi Hoàng Đạo bị đổi sang Lào thì ônglại trở ra Hà Nội. Ông sống với gia đình và chuẩn bị đi du học bên Pháp cùngNhất Linh, nhưng chính quyền Pháp chỉ cho Nhất Linh đi. Năm 1932, NhấtLinh sáng lập nên Tự lực văn đoàn và kể từ đây Thạch Lam bắt đầu sự nghiệpsáng tác văn chương của mình.Năm ông hai mươi lăm tuổi ông lập gia đình. Vợ ông là một người congái quê ở Ninh Bình, bà Nguyễn Thị Sáu là một người phụ nữ hiền lành nếtna, đoan trang yêu thương chồng con, khi Thạch Lam qua đời, bà đã ở vậy vànuôi con khôn lớn.Thạch Lam trong con mắt của người thân là người “mắt nâu và sâu, tóchơi đỏ” [1. tr352]. Theo chị gái kể lại rằng: Vinh có một cái áo mà cậu rấtthích “ Trong số đó có cái áo ma ga mà bà tôi bào người ta dệt bằng tóc, muacho thằng cả từ mười năm rồi” Vinh rất thích lấy ra sờ đi sờ lại cái áo này rồihỏi: Bà ơi người ta lấy tóc của ai mà dài thế ? Vinh ưa cái áo đó lắm vì mặcấm mà không bẩn vì bụi dính vào chỉ đập mấy cái là sạch. Tuy quý cái áo nhưthế nhưng đến mùa đông thấy con chị Lê bên hàng xóm rét run cả ngày khôngdám ra đường chơi cứ chúi vào ổ rơm Vinh đã cởi ra cho nó mặc.” Khi chị Lêmang sang trả Vinh đã nói “cháu cho nó vì thấy nó rét quá. Cháu không thíchcái áo ấy nữa vì nó làm bằng tóc, mặc ngứa lắm. Cháu đã có cái áo di lê nàylà đủ ấm rồi” [1. tr 352] Vinh đã biết nói khéo để chị Lê nhận nó mà khôngthấy áy náy.20Khi còn nhỏ Thạch Lam là người có niềm say mê khám phá sự vật, muốnnắm bắt được những gì mà mình cảm thấy thích thú. Chị gái của nhà văn kểlại rằng ông thích ngắm tàu chạy qua phố “Hôm nào đi học, em tôi cũng cố đisớm để lên cầu đứng lọt vào cột sắt đợi tàu chạy qua”. Vinh còn mê bánh xetàu hỏa đến mức mạo hiểm “Nó giằng tay tôi chạy vọt lên, bò tới trước bánhxe lấy tay sờ lấy làm thú lắm. Nó vẫy tay tôi theo vào gầm toa với nó: [46 .tr354]. Hết say xe lửa Vinh lại chuyển sang mê thỏ “suốt ngày nó ngồi ngắmhai con thỏ bạch mắt đỏ của một người quen cho” : [1. tr 354]. Sự say mê rấttrẻ thơ đó có thể là những khởi đầu của những tình cảm với thế giới xungquanh và tạo cho nhà văn lòng yêu mến, say mê và nâng niu cuộc sống.Trong số những anh em trong gia đình Thạch Lam là người có cuộc sốngvất vả về vật chất. Lấy vợ xong, ông ra ở căn nhà tranh ở đầu làng Yên Phụ:“Nhà mái tranh, cổng gỗ giữ nguyên vẻ thanh sơ, tuy rằng nếu muốn chủ nhânlợp mái ngói, xây tường gạch”, nhưng tuyên bố “ở được nhà lá, nằm đượcgiường tre, ăn được rau đậu mà vẫn tìm thấy cái đẹp của mái lá, cái êm củagiường tre, cái ngon của rau đậu mới là biết sống có nghệ thuật” {46 .tr 391].Cuộc sống của Thạch Lam nghèo nhưng thanh lịch. Ông nghèo nhất so vớimấy anh em, lương làm báo chỉ có ba mươi đồng “không bao giờ nhận sựgiúp đỡ của ai, dù của mẹ hay các anh” [ 1 .tr 356].Trong cuộc sống đời thường Thạch Lam là một người khá ít nói, rấtđiềm đạm không bao giờ to tiếng với bất cứ ai. Về quan hệ bạn bè ông ít giaodu và ít bạn. Nếp sống của Thạch Lam tuy thanh bạch, thích yên tĩnh, nhưngcăn nhà ở Hồ Tây luôn đón những người bạn bạn thân thiết đến với tác giả.Thạch Lam nghèo nên có lần tổ chức trung thu ông viết “viết thiếp mời bạn bèđến dự nhưng lại chữa thêm là ai tới phải mang một món ăn theo”[1. tr536]Năm 1932 Nhất Linh thành lập Tự lực văn đoàn, từ đây Thạch Lam bắtđầu sự nghiệp cầm bút của mình. Ông sáng tác bài cho các báo Phong Hóa,21Ngày Nay...với đủ các thể loại, truyện, tùy bút...Đương thời sách của ThạchLam bán không chạy, có thể nói là ế nhất Tự lực văn đoàn, nhưng nhữngtruyện ngắn của ông vẫn mang một phong cách riêng, văn ông viết khôngchạy theo thị hiếu thời thượng của người đọc. Đó là một lối viết tinh tế nhẹnhàng đậm chất thơ.Chỉ trong một khoảng thời gian cầm bút ngắn ngủi ông đã để lại 35truyện ngắn sau đó được tập hợp thành 3 tập truyện ngắn1. Gió đầu mùa (Xuất bản 1937)2. Nắng trong vườn (Xuất bản 1938)3. Sợi tóc (Xuất bản 1942)Ngoài ra ông còn có một tiểu thuyết Ngày mới (1939), tùy bút Hà Nộibăm sáu phố phường (1943) Theo Dòng, tiểu luận văn học (1941). Ông cóbốn tập Sách Hồng viết cho thiếu nhi với bút danh Thiện Sĩ Quyển Sách(1940), Hạt Ngọc (1941), Hai chị em và Lên chùa.Là người nghệ sĩ có tâm hồn lãng mạn yêu cái đẹp, hướng tới cái đẹp.Và những sáng tác của ông chính là “sự tìm kiếm cái đẹp bị đánh mất” vàchính ông là người suốt đời “chắt chiu cái đẹp” theo ông “cái đẹp man máckhắp vũ trụ, len lỏi khắp hang cùng ngõ hẻm tiềm tàng ở mọi vật tầm thường.Công việc của nhà văn là phát hiện cái đẹp ở chỗ không ai ngờ, tìm cái đẹpkín đáo để che lấp của sự vật khác một bài học trông nhìn và thưởng thức”[20. tr 39.].Trong toàn bộ truyện ngắn của ông ta thấy cái đẹp mà ông tìm kiếmchính là cái đẹp của cuộc sống, của tâm hồn con người. Trong văn chương củaông ta ít gặp những nhân vật phản diện, cái xấu, cái ác...Do vậy truyện ngắncủa ông ít ngột ngạt cùng quẫn mà thường tĩnh lặng thâm trầm đậm chất thơ.Ông luôn hướng ngòi bút của mình vào những con người lao động nghèo khổ,22yêu thương và thức tỉnh họ. Ở điểm này Thạch Lam có nhiều tiến bộ và khácxa với các nhà văn trong Tự lực văn đoàn.Sự nghiệp văn chương của Thạch Lam đã được độc giả mọi thời đạikhẳng định và đưa nó trở về đúng giá trị đích thực. Những tuyệt tác mà ông đểlại cho đời, được người đọc đón nhận bằng sự rung động trái tim, lí trí, bằngsự đánh giá khoa học công bằng và thỏa đángPhong cách nghệ thuật truyện ngắn Thạch Lam.Khi nghiên cứu phong cách nghệ thuật truyện ngắn của Thạch Lam,chúng ta phải đặt những sáng tác của Thạch Lam với các nhà văn đương thời,và đặc biệt là Tự lực văn đoàn. Tự lực văn đoàn được thành lập năm 1932 doNguyễn Tường Tam (anh trai của nhà văn) khởi xướng với một tôn chỉ mụcđích tạo ra những tác phẩm văn chương có giá trị. Thành phần nòng cốt củaTự lực văn đoàn gồm: Nhất Linh, Khái Hưng, Hoàng Đạo, Thạch Lam, TúMỡ, Thế Lữ, về sau thêm Xuân Diệu, Trần Tiêu và rất nhiều những cộng tácviên khác. Cơ quan ngôn luận của Tự lực văn đoàn là tờ báo Phong Hóa, năm1936 báo Phong Hóa bị đóng của thì có Ngày Nay thay thế. Tự lực văn đoànra đời có những đóng góp nhất định cho nền văn xuôi Việt Nam hiện đại.Trong những người đóng góp đó phải kể đến Thạch Lam, ông là người đónggóp nhiều nhất bằng những tác phẩm văn chương có giá trị, bằng những quanniệm nghệ thuật tiến bộ. Ông tham gia Tự lực văn đoàn vì có mối quan hệ ruộtthịt và vì ông là người có sở trường viết văn.“Khác với hai anh thứ nhất và thứ nhì không để ý và tha thiết với văn hóa,cũng có khác với anh thứ ba và thứ tư quá say mê cách mạng, Thạch Lamthường ngồi riêng một góc với vài bạn văn, cách biệt với tất cả như đôi mắtsâu và tối” [1. 370 ]

Đóng góp lớn nhất của Thạch Lam là ở hoạt động sángtác, ông trở thành một cây bút lớn của Tự lực văn đoàn và của văn học ViệtNam đầu thế kỉ XX23